Bækur og bíó á RIFF

Það gengur á með hátíðum. Nú á fimmtudagskvöldið byrjaði kvikmyndahátíðin RIFF og næstu vikuna verður áfram gósentíð en jafnframt krónískur valkvíði hjá kvikmyndaáhugafólki. Þeim sem hafa áhuga á bæði bókum og bíó má benda á að nokkrar myndir á hátíðinni tengjast bókmenntum eða bókum.

Faust, kvikmynd Alexanders Sokurovs, er t.d. sprottin af samnefndu verki Goethes en samkvæmt kynningu í prógrammi er kvikmyndin þó „ekki aðlögun á harmleik Goethes í hefðbundnum skilningi, heldur túlkun á því sem má lesa milli línanna“. We Need to Talk About Kevin er byggð á samnefndri skáldsögu. Í pistli hér á síðunni fyrir allnokkru mælti Æsa alls ekki með því að fólk bókina, m.a. því hún gæti valdið andvökum með óbærilegum hugsunum um vonsku heimsins. Ég hef heyrt vel látið af myndinni en jafnframt hefur fylgt sögunni að hún henti ekki viðkvæmum. Önnur skáldsögukvikmynd sem sjá má á RIFF er ný mynd Andreu Arnold eftir Wuthering Heights, sögu Emily Brontë. Á dagskrá hátíðarinnar er síðan líka bókamynd af allt öðru tagi: Að búa til bók með Steidl sem snýst um bækur en ekki bókmenntir því þetta er heimildamynd um bókaútgefandann Gerhard Steidl og útgáfu hans á ljósmyndabókum. (Ef lesendur vita um fleiri kvikmyndir á RIFF sem tengjast bókum á einhvern hátt má gjarnan láta vita í kommentakerfinu.)

Ég er búin að sjá tvær síðastnefndu myndirnar, þær gætu vart verið ólíkari en voru báðar mjög fínar.

Gerhard Steidl stofnaði Steidl-forlagið árið 1968 og hefur síðan gefið út ýmiss konar bækur, þar á meðal ýmiss konar bókmenntir, t.d. gefur hann út bækur Günters Grass og meðal bóka sem eru væntanlegar hjá forlaginu eru þýskar þýðingar á Alþýðubókinni eftir Halldór Laxness og Svari við bréfi Helgu eftir Bergsvein Birgisson. En bókmenntaparturinn af útgáfunni er ekki til umfjöllunar í kvikmyndinni. 1996 hóf Steidl alþjóðlega útgáfu á vönduðum ljósmyndabókum og það er sá hluti starfseminnar sem heimildamyndin snýst um. Allstór hluti myndarinnar er lagður undir ferðalög Gerhards Steidl um heiminn til samráðsfunda við listamennina o.fl. og þar eru ýmsar skemmtilegar senur. En áhorfendur fá líka að fylgjast með verkferlinu í prentsmiðjunni sem Steidl rekur og fyrir fólk með bókablæti eru skemmtilegustu hlutarnir af myndinni sennilega þeir sem snúast um bækurnar sem gripi, t.d. umræður um val á pappír, öðru efni í bækurnar og prentaðferðir, að ógleymdri lyktinni af bókum. Steidl hnusar gjarnan af prentverkinu og hefur ákveðnar skoðanir á lyktinni. Býsna heillandi og skemmtilegt.

Wuthering Heights eftir Emily Brontë hefur fjölmörgum sinnum verið aðlöguð öðrum miðlum. Þar til fyrir nokkrum dögum hafði ég ekki séð neina af kvikmyndunum eða sjónvarpsþáttunum. Skáldsöguna las ég fyrst þegar íslensk þýðing Silju Aðalsteinsdóttur kom út fyrir fimm árum og hún kom mér gríðarlega á óvart. Frægar bækur lifa oft sjálfstæðu lífi, úr þeim eru gjarnan þekktar stakar glefsur sem gera það að verkum að fólk telur sig þekkja bækurnar þótt það hafi ekki lesið þær. Þetta á ekki síst við um bækur sem hafa verið kvikmyndaðar oft eins og þessi.

Merkimiðinn sem flestum kemur í hug þegar Wuthering Heights er sennilega „rómantísk ástarsaga“. Það má reyndar til sanns vegar færa – en það er bara önnur tegund af rómantík og ást en oftast er tengd við hugtakið ástarsögur. Rómantíkin í Wuthering Heights er ekki af því tagi sem einkennist af ástarvellu heldur sú tegund sem kennd er við „Sturm und Drang“. Meðal þess sem kom mér á óvart þegar ég las bókina var hversu margt annað var þar að finna en beina sögu Heathcliffs og Cathyar, og eftir lesturinn var ég líka forviða á því að Heathcliff væri iðulega nefndur í sömu andrá og Mr. Darcy sem eftirlætispersóna ástsjúkra unglingsstúlkna því Heathcliff er hrotti, saga hans og Cathyar einkennist af kvölum og tortímingu og bókin miðlar því vandlega hversu andstyggilegt fólk getur verið hvert við annað.

Eins og fyrr segir hefur skáldsagan verið kvikmynduð fjölmörgum sinnum og í Kvikmyndasafni Íslands verður síðar í vetur hægt að sjá kvikmynd Williams Wyler frá 1939 þar sem Laurence Olivier fer með hlutverk Heathcliffs. Ég bíð spennt eftir að fá tækifæri til að bera hana saman við nýjustu kvikmyndun sögunnar sem sýnd er núna á RIFF. Leikstjóri þeirrar myndar er Andrea Arnold en næsta mynd sem hún gerði á undan þessari var Fish Tank, ein besta myndin sem ég sá á RIFF í hitteðfyrra.

Sögusviðið í Fish Tank, fyrrnefndri kvikmynd Andreu Arnold, var gerólíkt Wuthering Heights. Sú fyrrnefnda er samtímamynd um unga stúlku sem býr í félagslegri íbúð í London en sú síðarnefnda gerist í enskri sveit á 19. öld. Sterk sameiginleg einkenni má þó finna á báðum kvikmyndunum því Arnold notar náttúruna heilmikið, ýmist til að undirstrika frásögnina eða víkka hana út. Í Wuthering Heights er t.d. töluvert um skot af gróðri: trjám, þistlum, hávöxnu grasi o.fl. Ef ég man rétt var þetta líka áberandi í Fish Tank. Þar gegndi hestur líka veigamiklu hlutverki og í Wuthering Heights er sjónum oft beint að ýmsum dýrum, t.d. hestum, dauðum kanínum og síðan gegna fuglar frekar táknrænu hlutverki, sumir dauðir, aðrir frjálsir, einn í búri. Þessi rómantíski symbólismi er afar viðeigandi í Wuthering Heights og fleira í frásagnartækni kvikmyndarinnar miðlar anda bókarinnar ágætlega. Til dæmis er haldið er á myndavélinni sem undirstrikar ólguna í sögunni og nærmyndir af m.a. hári og höndum gera frásögnina oft töluvert líkamlega.

Sá hluti bókarinnar sem valinn er til frásagnar í kvikmyndinni er þekktasti hluti hennar, þ.e. saga Heathcliffs og Cathyar, frá því að faðir Cathyar kemur með Heathcliff á heimilið og rétt fram yfir dauða Cathyar. Rammafrásögninni úr bókinni og öllu sem henni tilheyrir er sleppt, eins og algengt mun vera í aðlögunum sögunnar að öðrum miðlum. En þótt hefðinni sé fylgt að því leyti að það er einkum „ástarsaga“ Heathcliffs og Cathyar sem hér er sögð er ekki dregið úr andstyggilegu pörtunum. Heathcliff er t.d. ekki gerður að geðugri persónu í myndinni en jafnframt er gert skiljanlegt hvernig hann varð eins og hann er. Því er miðlað ágætlega hversu andstyggilegt fólk getur verið hvert við annað og stílbrögð kvikmyndarinnar undirstrika stormasama tilveruna og margþætta eyðileggingu.