Má bjóða þér að blaða aðeins í kyndlinum mínum?

Íslenskir bókaútgefendur, rithöfundar, bóksalar og lesendur fikra sig nú áfram á rafbókamarkaði og lesendur virðast, margir hverjir að minnsta kosti, taka rafbókavæðingunni fagnandi. Rafbókina má kaupa strax, hvar sem maður er staddur í veröldinni og hún ferðast auðveldlega milli landa í víðum skilningi. Væntanlega þarf ekki að bíða endalaust eftir endurprentunum og svo eru rafbækur nokkuð ódýrari en hinar prentuðu. Við þurfum ekki að burðast með þungan pappír á milli staða og rafbækur taka ekkert sýnilegt pláss og það má stilla lesvélar eftir þörfum hvers lesanda. Einnig væri hægt að benda á umhverfissjónarmið í þessu sambandi þó að margir hafi vissulega bent á að gamlar lesvélar muni væntanlega hlaðast upp þegar frá líða stundir og því séu þau ekki endilega ægilega umhverfisvæn en það er önnur saga.

Það eru hins vegar ýmsir varnaglar slegnir þegar rafbókavæðingin er annars vegar. Útgefendur og rithöfundar hafa skiljanlega áhyggjur af stuldi með tilheyrandi afkomumissi og menn velta því einnig fyrir sér hvað verði um bókabúðirnar, það er að segja, þær sem ekki eru á netinu. Menn eru enn að baksa með forrit, kóðun og einkaleyfi á búnaði, það er ekki hægt að lesa allar bækur á öllum lesvélum, það er til dæmis ekki hægt að lesa hvaða íslensku rafbók sem er á Kyndlinum frá Amazon.

Og svo hafa sumir áhyggjur sem eru aðeins loftkenndari. Breski rithöfundurinn Andrew Miller sem hlaut Costa bókmenntaverðlaunin í janúar síðastliðnum sagðist aðspurður í viðtali að verðlaunaafhendingunni lokinni að hann reiknaði með því að vinsælustu bækurnar, reyfararnir og ástarsögurnar muni í framtíðinni reynast vinsælastar í rafbókaformi en hinsvegar segist hann vonast til þess að fólk haldi áfram að lesa það sem hann kallar bókmenntir í pappírsforminu. Þegar breski rithöfundurinn Julian Barnes tók við Man Booker verðlaununum í október síðastliðnum var hann á svipuðum slóðum í ræðu sinni og fleiri dæmi mætti nefna um svipuð viðhorf. Það er semsagt í lagi að lesa sumt af lesvélum en annað á heima í hefðbundinni pappírsbók. Metsölulistabókmenntirnar, þær bækur sem flestir lesa, má gjarnan lesa í rafrænu formi en annað þykir einhverra hluta vegna ekki henta, sumir bloggarar sem hafa tjáð sig um málið vilja til dæmis meina að alls ekki megi lesa ljóð af lesvél, tilhugsunin sé beinlínis fáránleg. Hinsvegar er oft lítið um rök þegar þessi umræða er annars vegar, það er auðvelt að ræða og rífast um praktísku hliðarnar en hinar tilfinningalegu reynast hinsvegar öllu erfiðari.

Þess vegna virðast menn hafa tilhneigingu til að einbeita sér að praktíkinni í umræðum um rafbækur. Fáir virðast hinsvegar velta fyrir sér hvar munurinn liggi í raun á þessum lesmöguleikum, rafbókinni og pappírsbókinni, því þegar öllu er á botninn hvolft er innihaldið hið sama.  Hvað týnist og hvað tapast ef rafbókin verður ofan á í bókabransanum, ef frá eru talin þessu praktísku atriði? Söknum við bókarkápunnar? Þurfum við að handfjatla pappírinn, láta fingurna leika um hann á meðan við lesum?

Eflaust skipta slíkir hlutir máli fyrir suma. Fleira mætti líka týna til. Það er einfaldlega ekki sambærileg reynsla að fletta pappírsbók og rafbók, vissulega má finna upplýsingar um umfang rafbókarinnar, lesandinn getur fengið prósentuupplýsingar um hversu miklu er lokið og hversu mikið er eftir en það vantar tilfinningu fyrir þykktinni, vigtinni. Það er ekki hægt að krota á spássíurnar, skrifa athugasemdir, að minnsta kosti ekki með þeim hætti sem við erum vön. Það er erfiðara að fletta fram og til baka og finna svo aftur staðinn sem maður var staddur á í lestrinum, og jafnvel þó að maður geri það þá vantar einhvern veginn tilfinninguna fyrir bókinni, hlutnum sjálum. Svo maður tali nú ekki um allt handverkið, bókbandið, pappírsgerðina, prentgæðin.

En skipta þessir hlutir í raun einhverju máli? Í grein sem birtist í The  New York Review of Books í síðustu viku veltir Tim Parks þessu fyrir sér. Hann bendir á bókarformið hafi breyst í gegnum tíðina, og tekur sem dæmi tilkomu prentlistarinnar en margir hafi eflaust syrgt uppskriftir handrita á sínum tíma, einhverjir hafi þá viljað meina að alvarlegar bókmenntir þyrfti að handskrifa en ekki fjöldaframleiða og þannig myndu hlutirnir alltaf vera sem reyndist svo auðvitað ekki rétt.

Bókmenntirnar eru ólíkar öðrum listmiðlum að því leyti að orðið er í raun alltaf hið sama, vissulega eru til bókmenntir sem vinna með hina sjónrænu eiginleika tungumálsins en í grundvallaratriðum er orðið alltaf sama merkingarbæra einingin, hvort sem er á pappír eða á tölvuskjá, skilaboðin eru þau sömu, tilgangur höfundarins breytist ekki, ekkert hefur breyst nema miðillinn, það er að segja, svo framarlega sem orðin eru alltaf prentuð eða skrifuð í sömu röð, sett upp á sama hátt. Vissulega geta til dæmis leturgerðir haft mismunandi áhrif á þann sem les, það getur skipt máli fyrir lesandann hvort hann les innbundna viðhafnarútgáfu af bók eða slitna kiljuútgáfu sem margir hafa jafnvel farið höndum um, það getur skipt máli hvort við lesum texta upphátt eða í hljóði en það breytir því hinsvegar ekki að áhrifin eru einstaklingsbundin, textinn er hinsvegar alltaf sá sami, strangt til tekið. Gildi bókmennta eykst hvorki né minnkar eftir útgáfum og miðlunarleiðum eða ætti að minnsta kosti ekki að gera það.

Margir eru eflaust ósammála þessu, til dæmis er hætt við að bókasafnarar líti öðru vísi á málin en bókaást beinist ekki aðeins að textanum, það vita allir sem haldnir eru manískri bókaþrá, útgáfur og ástand bóka geta til dæmis skipt máli. Með því að safna bókum teljum við okkur svo væntanlega eignast eitthvað menningarlegt kapítal, sem við getum raðað upp og sett fram að vild, bækurnar okkar segja eitthvað um okkur og bækur í tölvu sjást ekki og segja öðrum þannig ekki neitt. Og það er líka erfiðara að sýna fólki bækur í tölvu, það hljómar ennþá að minnsta kosti eitthvað hálf fáránlega að rétta gestum lestölvu og bjóða upp á rafflettingu, það er eitthvað persónulegt og fallegt við það að sýna gestum bækurnar sínar, leyfa þeim að fletta og handfjatla, lána jafnvel og gefa. En engu að síður stendur spurningin eftir, hefur þetta raunverulega eitthvað með innihald bóka að gera?

Það má nefnilega færa rök fyrir því að með rafbókavæðingunni færist öll athyglin að textanum sjálfum, að innihaldinu. Þegar blaðsíða hefur verið lesin hverfur hún einfaldlega og við sjáum hana ekki fyrr en hún birtist úr tóminu, það er ekkert sem glepur, ekkert sem fangar athyglina nema orðin. Og bækurnar  sem við lesum hafa einungis gildi fyrir okkur, engin mun vita hvort við höfum nokkurn tímann lesið Ulysses eða Moby Dick nema við beinlínis segjum frá því, bókin er einungis til staðar fyrir okkur til að njóta á okkar forsendum. Við vitum bara hvar við erum stödd í orðasúpunni og allt annað gleymist. Það má færa rök fyrir því að hér sé textinn einhvern veginn frjálsari, laus við áherslu á umgjörðina. Rafbókin er miðill fyrir fullorðna segir Tim Parks í áðurnefndri grein og ber yfirfærsluna frá hefðbundinni pappírsbók til rafbókar saman við það þegar við hættum að lesa myndskreyttar barnabækur og förum yfir í fullorðinsbækurnar þar sem textinn stendur oftast einn og óstuddur.

Sjálf veit ég ekkert hvernig rafbókavæðingin mun leggjast í mig. Ég á nú vél sem ég getið notað við lesturinn og hef ég nú lesið eina rafbók. Það gekk ágætlega, við sjáum svo til með framhaldið.

Flutt í Víðsjá á Rás 1 20.02.2012