Litbrigði ástarinnar - um samkynhneigð í heimi múmínálfanna

Bolli Ernu með Tofslan og Vifslan

Stundum óttast ég að bækurnar um múmínálfana, sem ég hef haldið ótakmarkað upp á og lesið óteljandi sinnum síðan ég var fimm ára, hverfi í skuggann af varningi sem hefur flætt inn á markaðinn undanfarið. Þar á ég við allskonar dót á borð við leirtau, töskur, sængurföt og hvaðeina með myndum af persónunum úr múmínálfabókunum. Nú í vikunni rakst ég í fyrsta skipti á „kaffi múmínmömmu“ á markaðinum á Östermalm í Stokkhólmi. Ég á auðvitað sjálf ýmislegt dót með krúttmyndum af persónum Múmíndals en ekkert af því dóti hefur glatt mig eins mikið og bækurnar sjálfar. Þær verða aldrei of oft lesnar!

Í tilefni Hinsegin daga drakk Erna Erlingsdóttir kaffið sitt úr Þönguls og Þrasa-bollanum sínum og birti mynd af bollanum á facebook. Í framhaldinu kom greinin sem fylgir hér á eftir til tals, en hún birtist í tímaritinu Börnum og menningu 2/2008. Börn og menning er eina íslenska tímaritið sem fjallar aðeins um barnamenningu, og ekki síst barnabókmenntir, og ég hvet fólk endilega til að kynna sér það og gerast gjarna áskrifendur.

Litbrigði ástarinnar
Í næstsíðasta kafla bókarinnar Pípuhattur Galdrakarlsins eftir Tove Jansson koma tveir smávaxnir kumpánar til sögunnar. Í íslenskri þýðingu bókarinnar heita þeir Þöngull og Þrasi. Þeir hafa leyndardómsfulla tösku meðferðis og eru á flótta undan Morranum. Þöngull og Þrasi tala sitt eigið tungumál „...sem allir Þönglar og Þrasar tala. Það er ekki hver og einn sem getur skilið það, en aðalatriðið er þó, að þeir vita sjálfir hvað þeir eru að segja.“ (Pípuhattur Galdrakarlsins bls. 116).

Tove og fjölskyldan í Múmíndal

Líf og starf Tove Jansson
Finnlandssænska myndlistarkonan og rithöfundurinn Tove Jansson var 87 ára gömul þegar hún lést árið 2001. Starfsævi hennar náði yfir meira en sjötíu ár. Hún skrifaði ekki eigin ævisögu en í bókum hennar má finna mikið af vísunum í eigið líf og vitað er að ýmsar persónur Múmínálfabókanna áttu sér fyrirmyndir í vinahópi höfundarins og persónueinkenni hennar sjálfrar má finna í sögupersónum í ólíkum verkum. Á síðasta ári kom út mikið verk um ævi Tove Jansson. Höfundurinn, Boel Westin, varði doktorsritgerð um verk Tove fyrir tuttugu árum, þær tengdust vinaböndum og hún fékk frjálsan aðgang að öllum persónulegum pappírum Tove, einkabréfum, teikningum, dagbókum, myndum og fleiru. Bókin er tæpar 600 síður og mikill fjársjóður fyrir þá sem hafa áhuga á lífi og starfi skáldsins og myndlistarkonunnar.

Tove Jansson átti bæði í ástarsamböndum við konur og karla. Eftir þrítugt fór hún að prófa sig áfram á því svæði sem hún kallaði „spöksidan“, eða draugasvæðið og síðar flutti hún sig reyndar alfarið yfir á það svæði og bjó í áratugi með konu. Samkynhneigð var refsiverð í Finnlandi til ársins 1971, Tove Jansson var fædd 1914 og á fimmta áratugnum þegar hún átti fyrst í ástarsambandi við kynsystur sína varð að fara afar leynt með sambandið. Talið er víst að leikstjórinn Vivica Bandler, sem síðar varð leikhússtjóri Sænska leikhússins í Helsingfors, hafi verið fyrsta ástkona Tove. Og þar komum við aftur að Pípuhatti Galdrakarlsins því Boel Westin upplýsir að Tove hafi skrifað samband þeirra tveggja inn í bókina, sem kom fyrst út 1948. Nöfn persónanna sem heita Þöngull og Þrasi í íslensku bókinni, eru í upphaflegum sænskum texta bókarinnar Tofslan og Vifslan, sem voru gælunöfn Tove og Vivicu. Leyndarmálið í töskunni þeirra, sem afhjúpað er í lokakafla bókarinnar, er rúbínsteinn á stærð við hlébarðahöfuð, tákn sjálfrar ástarinnar, sem Morrinn ógnar og girnist.



Ást og ótti

Kaffi múmínmömmu

Samband Þönguls og Þrasa er náið og fallegt en þeir/þær eru sannkallaðar jaðarverur, illskiljanlegir útlendingar, smávaxnir og óttaslegnir. „Það fór ekki mikið fyrir þeim, og oftast gengu þeir saman um gólf og héldust í hendur. Töskuna báru þeir með sér hvert sem þeir fóru, en þegar skyggja tók urðu þeir greinilega mjög órólegir og hentust í loftköstum niður stigann og földu sig undir teppinu.“ (...) „Morrinn er að komsla!“ hvíslaði Þrasi“, Morrinn? Hver er nú það? “ sagði Hemúllinn og varð hálfsmeykur. Þöngull glennti upp augun og sýndi tennurnar og gerði sig eins stóran og hann mögulega gat. „Ljótsla og grimmsla!“ Sagði Þrasi. „Viltu læsla hurðsa fyrir morranum“. Hemúllinn hljóp til Múmínmömmu og sagði: „Þeir halda því fram að ljótur og grimmur morri sé á leið hingað. Við verðum að læsa öllum hurðum í nótt“. „Já en við eigum bara lykil að kjallarahurðinni“, sagði mímínmamma áhyggjufull. „Æ, svona er þetta alltaf með þessa útlendinga!“ Og hún flýtti sér til Múmínpabba að ræða málið við hann. „Við verðum vígbúast og stafla húsgögnum fyrir dyrnar“, sagði múmínpabbi. „Það má vel vera, að svona ógurlega stór morri sé hættulegur. Ég set upp þjófabjöllu í dagstofunni og Þöngull og Þrasi geta sofið undir rúminu mínu“. En Þöngull og Þrasi voru þegar búnir að fela sig í einni kommóðuskúffunni og neituðu að koma fram. (Pípuhattur Galdrakarlsins bls. 119-120).

Tofslan og Vifslan eru af óljósu kyni í upphaflegu verki Tove Jansson. Um þessar verur er yfirleitt talað í fleirtölu og „de“ getur þýtt hvort sem er þeir eða þær, eða jafnvel þau. Þess má í framhjáhlaupi geta að algengt er að persónur skipti um kyn í þýðingum Steinunnar Briem á Múmínálfabókunum, til dæmis er Morrinn kvenkyns í verki Tove Jansson og Bísamrottan er karlkyns. Þegar Tove Jansson vann að Pípuhatti Galdrakarlsins var hún trúlofuð Atosi Wirtanen, þekktum heimspekingi, skáldi, pólitíkusi og blaðamanni ættuðum frá Álandseyjum. Árið 1946 hittust Vivica Bandler og Tove og urðu ástfangnar. Vivica var gift og samband þeirra varð upphaf mikillar ástarhringekju, fleiri sambönd spiluðu inn í þeirra ástarsamband sem lauk í miklu tilfinningavíti. Í bók Boel Westin er vitnað í ástríðuþrungin bréf sem gengu á milli ástkvennanna og ýmislegt sem Tove skrifaði Vivicu um samband þeirra rataði næstum orðrétt inn í Pípuhatt Galdrakarlsins, sem kom sem fyrr segir út í fyrsta skiptið árið 1948 og varð það verk sem ruddi brautina í bókmenntaheiminum fyrir Tove, jafnt á Norðurlöndum sem alþjóðlegum vettvangi.

Rétthafar ástarinnar 

Vivica og Tove

Lífsgleði og lífsþorsti einkenna heiminn sem lýst er í Pípuhatti Galdrakarlsins. Upp úr hattinum dularfulla vaxa kynjajurtir og furðuský, vatn verður að saft og Múmínsnáðinn breytist um tíma í einkennilega veru. Inn í lífsgleðina blandast áhyggjur og þrár. Breytingar eru óumflýjanlegar og hluti lífsins. Tónninn í upphafi síðasta kafla bókarinnar er býsna angurvær: „Það var í ágústlok. Uglurnar vældu á næturnar, og leðurblökur komu í stórum svörtum hópum og hnituðu þögla hringa yfir garðinum. Vindsveipir fóru um skóginn, og sjórinn var úfinn. Loftið var þrungið eftirvæntingu og angurværð í senn, og tunglið var stórt og sterkgult á litinn. Múmínsnáðinn var alltaf hrifnastur af seinustu vikum sumarsins, en hann gerði sér ekki almennilega grein fyrir hvers vegna það var. Vindurinn og hafið höfðu skipt um tón, allt angaði af breytingum, trén stóðu og biðu.“ (Pípuhattur Galdrakarlsins bls. 130-131).

Í sögunni um Þöngul og Þrasa er vöngum velt yfir samhenginu á milli fegurðar, verðmæta og eignaréttar, en þegar öllu er á botninn hvolft má túlka lausnina þannig að það sé ástin sem skipti langmestu máli. Tákn ástarinnar er rúbíninn sem falinn er í töskunni sem óttaslegnu smáverurnar drösla með sér hvert sem þær fara og Morrinn ágirnist og síðar Galdrakarlinn líka. Magnaðar lýsingar á litum eru eitt af einkennum bókmenntaverka Tove Jansson. Hún leit fyrst og fremst á sig sem myndlistarkonu og þegar hún skrifaði sögur var hún líka alltaf með palettuna í huganum. Í síðasta kafla bókarinnar, þegar Þöngull og Þrasi sýna Múmínsnáðanum innihald töskunnar í skógarrjóðri segir: „Litli felustaðurinn fylltist af mildu rauðu ljósi. Í töskunni lá rúbín, stór eins og höfuð á hlébarða, glóandi eins og sólarlag, lifandi eins og eldur og glitrandi eins og vatn. (...) Rúbíninn var síbreytilegur eins og sjórinn. Stundum varð hann næstum hvítur, svo varð hann skyndilega rósrauður eins og snævikrýndur fjallstindur við sólarupprás, og við og við blossuðu upp dökkrauðir logar innst í hjarta hans. Þá varð hann eins og svartur túlípani með fræfla úr litlum neistum.“ (Pípuhattur Galdrakarlsins bls. 134-135).

Snorkurinn, Þöngull og Þrasi

Að hlutgera ástina í eðalsteini sem skiptir litum er einstaklega vel til fundið. Í Konungsrúbíninum búa miklir kraftar. Hann er dásamlega fallegur og engu öðru í heiminum líkur, enda vekur hann ágirnd margra. Í garðinum við bláa múmínhúsið eru haldin réttarhöld þar sem skorið skal úr því hver sé raunverulegur rétthafi þess sem taskan geymir. Það flækir málið að í fyrstu virðist sem Þöngull og Þrasi eigi bara töskuræksnið en Morrinn sé raunverulegur eigandi innihaldsins. Síðan kemur í ljós að málið snýst ekki um hver eigi innihaldið heldur hver geti gert tilkall til þess. Þöngull og Þrasi líta svo á að innihald töskunnar (sem þegar þarna er komið sögu er enn haldið leyndu) sé það fallegasta sem til er, en Morrinn telur það bara verðmætast. Réttarhöldin brotna upp í afar ruglingslega kennslustund í siðfræði en málið leysist að lokum farsællega með því að Þöngull og Þrasi fá að halda töskunni og rúbíninum en Morrinn eignast í staðinn pípuhatt Galdrakarlsins, sem er líka töfragripur. Á þeirri sáttastundu eru Þöngull og Þrasi viðurkenndir sem sannir rétthafar ástarinnar.

Bækur sem stuðst er við og vitnað í:
Jansson, Tove: Pípuhattur Galdrakarlsins. Steinunn Briem þýddi úr sænsku. Örn og Örlygur, Reykjavík 1968.
Jansson, Tove: Trollkarlens hatt. Raben och Sjögren, Stokkhólmi, 1997.
Westin, Boel: Tove Jansson. Ord, bild, liv. Schildts, Finnlandi 2007.