Börnin í svínastíunni

Susanna Alakoski

Tilkynnt var á dögunum að kvikmyndaverðlaun Norðurlandaráðs 2011 falli í skaut Pernillu August fyrir myndina Svínastíuna (s. Svinalängorna). Ég taldi því ekki seinna vænna að skella í umfjöllun um bók Susönnu Alakoski, sem myndin er byggð á og ég hef einmitt nýlokið við. Myndin verður sýnd áfram í Bíó Paradís í Reykjavík, að minnsta kosti út þessa viku.
Svínastían eða Svinalängorna er fyrsta skáldsaga Alakoski og kom út árið 2006. Alakoski er Svíþjóðarfinni – þ.e.a.s. ekki Finnlandssvíi, sem er sænskumælandi Finni – heldur er hún finnskumælandi Svíi. Hún er þó tvítyngd og skrifar á sænsku.

Sögusvið Svínastíunnar er skánski smábærinn Ystad á 7. og 8. áratugum 20. aldar. Sagan er frásögn Leenu, miðjubarns Moilanen-fjölskyldunnar, sem flust hefur þangað búferlum frá Finnlandi og býr í félagsblokk sem í daglegu tali er nefnd Svínastían. (Ég hef hvergi séð það nefnt að Alakoski byggi bókina á eigin barnæsku, en í það minnsta ólst hún sjálf upp í Ystad og er greinilegt að hún þekkir bæinn og samfélagið vel.) Eins og skáldsagnasögumenn á barnsaldri eiga til er Leena með eindæmum athugul og vakandi fyrir umhverfi sínu og fólki í kringum sig. Vægi þess í frásögninni er mismikið – bræðurnir tveir verða aldrei meira en aukapersónur og af börnum bókarinnar eru vinir Leenu mun fyrirferðarmeiri – en það eru foreldrarnir sem athygli hennar beinist lengst af að. Þau eru áfengissjúkt túrafólk, ástandið á heimilinu versnar jafnt og þétt og veldur Leenu gríðarmiklu hugarangri sem aldrei er langt undan, hvort sem þau eru þurr þá stundina eða ekki.

Annað þema bókarinnar, þó fyrirferðarminna sé, er staða innflytjandans. Það er staðreynd að á þessum tíma þótti síst fínt að vera finnskur í Svíþjóð. [Amma mín, sem er á aldur við foreldrana í bókinni, hefur sagt mér að þegar hún eitt sinn heimsótti íslenska vinkonu til Svíþjóðar bannaði vinkonan henni í fyllstu alvöru að tala íslensku við sig á almannafæri, því nærstaddir gætu tekið þær fyrir Finna og þar af leiðandi litið niður á þær!] Í rauninni vottar tæpast fyrir fordómum af því tagi í sögunni, en það er ljóst að foreldrarnir eru meðvituð um möguleikann og þjást jafnvel af minnimáttarkennd – finnst embættisfólk velferðarkerfisins stöðugt gera lítið úr sér undir yfirskini hjálpsemi og umhyggju. Auðvitað ber nafngiftin „svínastían“ vitni um fyrirlitningu gagnvart íbúunum, en það er þá frekar félagslegt snobb en beinlínis þjóðernislegt.

Persónur foreldranna eru vel gerðar og mannlegar. Allir átta sig jú fyrr eða síðar á því að foreldrar eru engar ofurhetjur, heldur fólk sem reynir að lifa lífi sínu á einn veg eða annan, en börn alkóhólista læra slíkt líklega fyrr og með harkalegri hætti en mörg önnur. Leena lendir snemma í því hlutverki að gæta foreldra sinna, meira en þau eru fær um að gæta hennar.

Foreldrarnir sakna Finnlands, þótt þau bölvi því inn á milli og séu meðvituð um ýmsa kosti sænsks þjóðfélags. Bestu vinir þeirra, hjónin Helmi og Veikko, eru líka finnsk og dóttir þeirra Riitta er besta vinkona Leenu. Mæðurnar tala stundum finnsku saman og tala oft um Finnland. Þegar pabbarnir hittast tala þeir minna en drekka þeim mun meira. Pabbi Leenu losnar aldrei alveg við finnska hreiminn af sænskunni, sem í bókinni er sýndur gegnum stafsetningu – „skrattar bäst som skrattar sist“ eða sá hlær best sem síðast hlær verður þannig „krattar päst som krattar sist!“. Hann röflar um afrek finnskra íþróttamanna, syngur finnska söngva og stundar sánuna af kappi. Það er ömurlega mótsagnakennt að finna til stolts af uppruna sínum en skammast sín jafnframt vegna fordóma annarra gagnvart honum, og það reynist foreldrunum greinilega erfitt. Karlarnir eiga jafnvel erfiðara, sökum þess að tala ekki um eigin líðan. Konurnar tala tímunum saman, bæði í símann og yfir kaffi, en Veikko segir varla orð yfirleitt nema vera í glasi. Helmi drekkur alls ekki og Leena öfundar Riittu af því – sem bendir þá á að pabbi Leenu sé þó að minnsta kosti ekki alltaf fullur, eins og pabbi hennar. Mamma Leenu réttlætir eigin drykkju með því að hún verði að drekka með pabba hennar, til þess einfaldlega að geta þolað hann.

Það eru þó ekki bara Finnarnir og aðrir innflytjendur Svínastíunnar sem drekka eins og svín, heldur Svíarnir líka - t.d. mamma vinkonu Leenu úr næstu íbúð og kærasti hennar. En þó er skýr félagslegur munur á aðstæðum þeirra, sem birtist m.a. í atvinnumöguleikum og fjárráðum – kærastinn er yfirmaður pabba Leenu í verksmiðjunni – og auðvitað verður ofdrykkja stærra vandamál innan fjölskyldu sem hefur alls ekki efni á henni, eins og fjölskyldur Leenu og Riittu.

Ég á eftir að sjá myndina og hef svosem ekki haft fyrir því að lesa mér til um hana sérstaklega, en það verður forvitnilegt að bera hana saman við bókina – hvort henni takist jafn vel að draga upp raunalega mynd af hrelldri barnssál, en halda samt jarðtengingunni. Eftir verðlaunaveitingar og annað lof tel ég víst að myndin sé góð, en eiginlega er ég viss um að hún hljóti að einhverju leyti að fegra frásögnina aðeins. Þó ekki sé nema í yfirborðslegum hlutum, eins og að mamman sé grennri og pabbinn froðufelli minna. En ég mæli hiklaust með bókinni, sem er til á sænsku á bókasöfnum Hafnarfjarðar, Mosfellsbæjar, Garðabæjar og Norræna hússins.