Hinn víðlesni maður og viðfang hans

Kápan á útgáfunni minni á Lolitu.
Þetta er sannarlega ekki það versta sem
kemur upp þegar maður myndagúglar titilinn.

Fyrir stuttu komst það í fréttir að roskinn íslenskur embættismaður hefði fyrir mörgum árum, meðan hann var sendiherra í Bandaríkjunum, skrifað ungri frænku eiginkonu sinnar kynferðisleg bréf, á bréfsefni sendiráðsins. Í einu bréfanna líkir hann sjálfum sér við hreðjamikinn „Satýrikon“ og á þar væntanlega við satýr, vætt úr grískri goðafræði. Með þessum bréfasendingum fylgdi erótíska skáldsagan In Praise of the Stepmother (Elogio de la madrastra) eftir perúska rithöfundinn Mario Vargas Llosa, en í afsökunarbeiðni sem bréfritari sendi frá sér eftir að málið komst í hámæli tekur hann sérstaklega fram að Vargas Llosa hafi fengið Nóbelsverðlaunin í bókmenntum. Yfirskrift afsökunarbeiðnarinnar var á latínu („Mala domestica“ - heimilisböl). Annars staðar kemur fram að bréfritari hafi meðal annars verið „undir áhrifum af bókinni“ þegar hann skrifaði bréfin, en hún „sé listaverk“. Okkur er gert ljóst að hér er ekki um neinn hversdagslegan klámhund að ræða, heldur virtan og víðlesinn mann – diplómatabréfsefni, latínuslettur, vísanir í gríska goðafræði, skáldsaga eftir Nóbelsverðlaunahafa.

Ég er yfirleitt ekki vön að lesa skáldsögur oftar en einu sinni, en fyrir stuttu byrjaði ég aftur á skáldsögu sem ég hafði lesið áður og sem mér varð oftar en einu sinni hugsað til meðan þetta mál var til umfjöllunar í fjölmiðlum; Lolitu eftir Vladimir Nabokov. (Það var viðeigandi að hún yrði fyrir valinu til endurlesturs, því eins og kemur rækilega fram í þessum pistli Erlu var Nabokov mjög harður stuðningsmaður þess að bækur væru lesnar oftar en einu sinni.) Lolita olli töluverðu uppþoti þegar hún kom út á 6. áratug 20. aldar en hefur síðan hlotið öruggan sess í bókmenntakanónunni og í menningarlegu samhengi almennt. Þó er í rauninni erfitt að tala um ríkjandi afstöðu til Lolitu; þetta er bók sem hefur ákveðna tilhneigingu til að smjúga manni úr greipum og enn eru skiptar skoðanir um ágæti hennar, auk þess sem forsendurnar fyrir neikvæðri eða jákvæðri afstöðu fólks til bókarinnar geta verið gjörólíkar.

Sögumaður Lolitu er evrópski bókmenntafræðingurinn Humbert Humbert. Hann situr í bandarísku fangelsi og sagan er játning hans eða málsvörn, eftir því hvernig maður kýs að líta á það. Humbert er haldinn barnagirnd og laðast sérstaklega að stúlkum á aldrinum níu til fjórtán ára (ekki „frá tólf og niðrí átta“ eins og annar söng). Þessi hneigð hefur mjög sett mark sitt á líf hans. Meðan Humbert bjó í Evrópu gerði hann tilraun til að lifa hefðbundnu fjölskyldulífi og gifti sig, en þegar konan hans tók saman við annan mann söðlaði hann um og fór til Bandaríkjanna. Þar kynnist hann fyrir tilviljun konu að nafni Charlotte Haze og tólf ára dóttur hennar Dolores – Lolitu, sem hann verður heillaður af, svo vægt sé til orða tekið. Til að tryggja sér greiðan aðgang að Lolitu giftist Humbert móður hennar, og þegar sú síðarnefnda deyr í bílslysi grípur hann tækifærið og leggur af stað með stúlkuna í stefnulaust ferðalag um Bandaríkin þver og endilöng. Hún er algjörlega á hans valdi og hann misnotar hana stöðugt. Eftir mikið flakk setjast þau að í bæ þar sem Lolita fer í skóla, og þar tekst henni loks að skapa sér rými til að komast undan ægivaldi Humberts.

Það er lýsandi fyrir þá einkennilegu stöðu sem bókin hefur í vestrænni menningu að „Lolita“ – nafn tólf ára gamallar sögupersónu sem lendir í því að missa móður sína og verða í framhaldinu kynlífsþræll miðaldra stjúpföður síns – er oft notað í einhverri merkingu á borð við „kynferðislegar ungar stúlkur sem tæla til sín eldri menn“. Humbert Humbert er lymskulegur sögumaður með umtalsverðan sjarma, húmor og ljóðræna frásagnarhæfileika. Hann er rétt nógu sjálfsásakandi til að það fullkomni hina einlægu játningu hans á eigin breyskleika og mistökum. Nabokov stráir nægum vísbendingum í frásögnina um athæfi Humberts og raunverulega líðan Lolitu til að það fari ekki framhjá sæmilega meðvituðum lesanda að maðurinn er ótvíræður glæpamaður, en þó virðist sem sjálfsréttlætandi hvolpaaugu Humberts nái enn að sannfæra marga lesendur, gera iðrandi fórnarlamb úr honum en tólf ára tálkvendi úr Lolitu. Það sem er óhugnanlegt við þennan leik Nabokovs er auðvitað að hann skrifar inn í menningu sem er meira en tilbúin til að samþykkja hugmyndir Humberts um hið lævísa kynferðislega vald konunnar og varnarleysi karlmannsins andspænis því – jafnvel þótt viðkomandi kona sé varla komin á kynþroskaaldurinn og karlmaðurinn harðfullorðinn. Til dæmis sagði kanadíski rithöfundurinn Robertson Davies í alræmdri grein árið 1959 að Lolita snerist um „not the corruption of an innocent child by a cunning adult, but the exploitation of a weak adult by a corrupt child.”

Þrátt fyrir að þetta viðhorf virðist enn tíðkast má vera nokkuð ljóst af textanum að Nabokov heldur öruggri fjarlægð milli sín og Humberts þegar kemur að framkomu þess síðarnefnda gagnvart Lolitu. Humbert „misstígur“ sig reglulega í frásögninni og við sjáum skýrt hin raunverulegu valdahlutföll í samskiptum þeirra; hvernig hún er bara krakki sem fyrir djöfullega tilviljun lendir í klónum á Humbert og þráhyggju hans, hvernig henni finnst þetta fyrst dálítið spennandi, áður en allur hinn skelfilegi sannleikur málsins kemur í ljós, og hvernig hún beitir síðan öllum brögðum til að lifa af við mannskemmandi aðstæður. Textinn er oft fyndinn – kímnigáfan er hluti af úrkynjuðum persónutöfrum sögumannsins – en í grunninn er bókin tragedía.

Stúlkan Lolita er algjört viðfang sögumannsins. Það er ekki einungis líkami hennar sem Humbert hefur á valdi sínu og fer með eins og honum hentar heldur talar hann líka niður til hennar sem manneskju. Það sýnir aftur hversu sjúk afstaða hans til hennar er; hún er bara grunnskólakrakki, en hann nýtur þess samt að gnæfa yfir hana vitsmunalega á sama hátt og hann hæddist að tilgerðarlegri og vankunnandi frönskunotkun móður hennar, Charlotte. Humbert er holdgervingur hins menntaða Evrópumanns; slettir frönsku, beitir hálærðum bókmenntatilvísunum og fellir harða dóma um smekkleysi og neysluhyggju hins ameríska almúga: Lolitu. Hún hefur gaman af glingri, Hollywoodmyndum, fötum, sælgæti, innihaldslausu djönki. Humbert tekur þátt í þessari neyslumenningu þegar hann kaupir hlýðni Lolitu með kjólum og nammi, en lætur það ekki stöðva sig í löngum, íronískum einræðum um grunnhyggni bandarísks samfélags og stúlkubarna þess. Hefði Lolita verið skrifuð nokkrum árum síðar hefði titilpersónan eflaust dregið kvalara sinn með sér í Disneyland og hann gengið þar um í lærðu ofurraunveruleikarúsi meðan hið kynferðislega viðfang færi nokkra hringi í Mikka mús-hringekjunni í skiptum fyrir tott um kvöldið.

Humbert Humbert setur ást sína á Lolitu, sem og allt sitt líf, ávallt í samhengi við sögu menningar og fagurra lista. Frásögnin er svo hlaðin af bókmenntalegum tilvísunum að íslenskur meðallesandi árið 2012 áttar sig ekki á nema brotabroti af þeim. Hann neimdroppar. Hann spinnur ljóðrænan texta. Hann fitjar upp á nefið yfir lágkúrulegum hvötum og einfeldni annarra. Hann er, augljóslega, hokinn af menningarlegu auðmagni. Hann réttlætir ofbeldið sem hann beitir Lolitu með eigin góða smekk; fegrar það, í bókstaflegri merkingu. Hann er nefnilega ekki neinn hversdagslegur klámhundur, heldur virtur og víðlesinn maður (og mun djöfullegri en svo að hann hefði látið hanka sig á þessu með satýrinn).

Eins og önnur viðföng ástar og girndar virtra og víðlesinna manna er stúlkan Lolita svo að segja algjörlega raddlaus persóna í bókinni sem ber nafn hennar (eða réttara sagt það nafn sem Humbert Humbert gaf henni; upphaflega heitir hún Dolores, það má nú lesa vísanir út úr því). Fleiri en einn rithöfundur hafa síðar tekið sig til og ljáð Lolitu rödd með því að skrifa söguna upp á nýtt frá hennar sjónarhorni, til dæmis Emily Prager með skáldsögunni Roger Fishbite. Ég hef ekki lesið neina af þessum bókum en höfundarnir fá kredit fyrir hugrekki – hið menningarlega auðmagn Vladimirs Nabokov er ekkert sem maður leikur sér að því að skora á hólm.

Það kemur skýrt fram í bókinni að sögupersónan Lolita er algjörlega á líkamlegu og frásagnarlegu valdi hins mikla fagurkera og barnaníðings Humberts Humbert. Valdahlutföllin milli Lolitu, hins raunverulega, menntaða evrópska sögumanns, Vladimirs Nabokov, og þeirra lesenda sem bókin var skrifuð fyrir, koma hins vegar ágætlega í ljós í þessu myndbandi. Hér ræða þrír reykjandi karlmenn um hið raunverulega eðli sambands Lolitu og Humberts, og sitthvað fleira.