Sjálfhverfir karlar dulbúnir sem húmanistar?

Halldór Laxness skrifaði einhversstaðar að Íslendingar væru, vegna landfræðilegrar legu, í dálítið skökku perspektívi ár og síð. Nú á dögum telst landfræðileg lega varla góð afsökun fyrir skökku perspektívi en samt finnst mér perspektívið oft ansi skakkt. Líklega er tungumálinu töluvert um að kenna, eða að heimurinn hefur ekki minnkað eins mikið og ætla mætti miðað við jöfn og stöðug tengsl við útlönd. Þetta datt mér af einhverjum ástæðum í hug þegar ég fór að lesa um Nóbelsverðlaunin í bókmenntum, nokkrum dögum eftir að opinberað var að Svíinn Tomas Tranströmer hljóti verðlaunin í ár.

Þegar tilkynnt var um Nóbelsverðlaunahafann í bókmenntum í ár fylltust erlendar menningarvefsíður af póstum um verðlaunahafann og verðlaunin yfirleitt og hér á okkar síðu skrifaði okkar kona í Svíþjóð. Val á verðlaunahafa er alltaf umdeilt og gagnrýnt og undanfarin ár hafa Ameríkanar verið sérstaklega gagnrýnir. Þessi gagnrýni Ameríkana var sérstaklega rædd í pistli í danska blaðinu Information um daginn og ekki síst grein Tim Parks, What’s Wrong With the Nobel Prize in Literature, sem birtist í New York Review of Books, en þar segir Tim Parks beinlínis að þessi verðlaun séu hlægileg og kjánaleg.

Margir ritarar í amerískum fjölmiðlum halda því fram að sænska akademían sé Evrópumiðuð og and-amerísk og eftir að tilkynnt var um að Tranströmer fái verðlaunin í ár blossaði umræðan upp. Því er ekki haldið fram að Tranströmer sé lélegt skáld en margir eru samt ansi óhressir með höfundarvalið. Greinarhöfundur Information, Rikke Viemose, nefnir t.d. gagnrýni blaðamanns Washington Post, sem finnst einkennilegt að sjö af síðustu tíu verðlaunahöfum séu Evrópumenn og blaðamenn hafa einnig nefnt að ansi margir Svíar hafi fengið verðlaunin, þeirra á meðal tveir sem sjálfir sátu í Akademíunni. Tim Parks reifar hvernig verðlaunahafi sé fundinn af sextán Svíum, en tveir af átján meðlimum Akademíunnar taka ekki þátt í starfinu, annar vegna skorts á stuðningi við Salman Rushdie á sínum tíma og hinn vegna óánægju með valið á Elfriede Jelinek. Það er ekki hægt að hætta í Akademíunni nema dauður þannig að nýtt blóð á ekki greiða leið inn. Aðeins fimm meðlimir eru konur, aðeins einn fæddur eftir 1960 og síðan spyr Parks hvort meðlimir Akademíunnar hafi virkilega þekkingu á því sem þeir eiga að vega og meta. Flestir sem sitja í Akademíunni eru í fullri vinnu með og eiga þó að lesa að lágmarki 200 bækur á ári og meta verk höfunda frá öllum heiminum. Efni bókanna og form er fjölbreytt og sprottið úr ólíkum menningarheimum, einhver verkanna séu til á ensku en önnur bara í þýðingum á frönsku, þýsku eða spænsku, úr enn meira framandi tungum.

Undanfarin ár hefur veiting Nóbelsverðlaunanna í bókmenntum líka skapað umræður um bókmenntir Bandaríkjamanna. Fyrrverandi ritari sænsku akademíunnar, Horace Engdahl, sagði fyrir einhverju síðan að amerískir höfundar væru með þröngt sjónarhorn og sú athugsemd kom auðvitað mörgum í uppnám. Ameríski höfundurinn Jonathan Franzen reifst á móti og sagði þetta rugl en í þessum mánuði birti annar amerískur höfundur, Alexander Nazaryan, pistil á síðunni salon.com þar sem hann sagði að stærstu höfundar Bandaríkjanna ættu verðlaunin ekkert skilið. Þeir hefðu valið að einangra sig og héldu því fram að höfundar ættu bara að skrifa um veröld sem þeir þekktu í smáatriðum. Verandi sjálf með Freedom eftir Jonathan Franzen á lesborðinu held ég að ég viti hvað hann á við. Nazaryan segir að ný kynslóð amerískra höfunda, þessi sem kemur á eftir Joyce Carol Oates, Philip Roth og Don DeLillo, sé yfirskyggð af sjálfhverfum karlmönnum og nafngreinir m.a. Franzen og Jonathan Safran Foer, sem hann segir sjálfhverfan karl dulbúinn sem húmanista. Hann auglýsir eftir amerískum höfundum sem séu ekki fastir í Kaldastríðinu, byssubardögum í Vestrinu eða liðnum dögum í gyðingahverfum Newark í New Jersey

Herta Müller fékk Nóbel 2009

Tim Parks bendir í sinni grein á að oft hafi verðlaunin verið afar umdeild. Jelinek, sem er vinstrisinnaður femínisti, hafði fengið fullt af verðlaunum í Þýskalandi og Austurríki og virðist kannski sólítt höfundur, en sum verka hennar segir hann algjöra steypu; "the novel Greed, in particular, which appeared shortly before the prize was awarded, was truly unreadable. I know because I tried, and tried again". Og hann efast um að nefndin hafi lesið þessa bók. Síðan fékk Pinter verðlaunin, hálfgleymdur og pólitískt umdeildur og svo Vargas Llosa, sem þessi æsti Parks segist einhverra hluta vegna hafa haldið að hefði fengið þau fyrir löngu. En Parks er sem sé á því að það felist ákveðin yfirlýsing að gefa skít í þetta allt, láta Svía á níræðisaldri, sem öll þjóðin sé sammála um að sé mesta öndvegisþjóðskáldið og hafi ekki skrifað meira en svo að það rúmist í lítilli bók, fá verðlaunin. Nú og peningarnir, einhverjar skrilljónir, fari ekki einu sinni úr landi. En þessa ákvörðun hefði aldrei amerísk nefnd eða nígerísk tekið, og ekki einu sinni norsk nóbelsverðlaunanefnd, og það segir Tim Parks vera til marks um að það sé kjánalegt að taka Bókmenntaverðlaun Nóbels alvarlega.