Atlas um afskekktar eyjar

Landakort eru ekki bara hagnýtir hlutir. Þau geta t.d. alveg eins verið heilmikið fyrir augað og fóðrað ímyndunaraflið á ýmsa vegu. Í formála bókarinnar sem hér er til umfjöllunar segir Judith Schalansky frá því hvernig hún ferðaðist gjarnan í huganum með hjálp landakorts þegar hún var barn. Dró atlas fram úr hillunni, lét sig dreyma, þræddi leiðir með fingurgómnum, smjattaði á framandi örnefnum og ímyndaði sér staðina sem fyrir urðu. Löngu síðar bjó hún til íðilfagra bók á þessum grunni sem gæti á íslensku kallast Atlas um afskekktar eyjar. Fimmtíu eyjar þar sem ég hvorki var né verð.* Þar valdi hún fimmtíu afskekktar eyjar víðsvegar á heimskortinu, gerði kort af þeim og samdi um þær sögur. Eins og fram kemur í titlinum hefur Schalansky aldrei komið á eyjarnar og býst ekki við að stíga þar nokkurn tíma fæti.

Síðan ég var barn hef ég sjálf stundað álíka landakortaferðalög og Schalansky þannig að þegar ég las um bókina í þýsku blaði fyrir allnokkru var strax ljóst að þarna væri eitthvað fyrir mig. Því miður steingleymdi ég að panta hana þannig að það var óvænt ánægja að rekast á enska þýðingu í Eymundsson í vor. Það gerðist á leiðindadegi þar sem fjölmargt var að angra mig en bókarkaupin reyndust afar skapbætandi og hafa bjargað ýmsum dögum eftir það.

Samhengið milli landakorta og ímyndunaraflsins getur falist í fleiru en hugarflugi um ferðalög og staði eins og Schalansky minnist á í formála. Þótt landakortum sé oftast ætlað að miðla veruleikanum á einhvern hátt, þá endurspegla þau bara valda þætti hans. Á kortum þar sem hvert ríki er í ákveðnum lit fer landslagið forgörðum, á kortum þar sem litir eru notaðir til að sýna lögun landsins verður gróðurfar eða skortur á því útundan og svona mætti lengi telja. Að ekki sé talað um hvernig mismunandi vörpun hnattarins yfir í tvívíðan flöt brenglar veruleikann eins og CJ Cregg uppgötvaði í einni af uppáhaldssenunum mínum í Vesturálmunni þegar hún neyddist til að hitta „Cartographers for Social Equality“ sem röskuðu heimsmynd hennar verulega.

Það er samt einkum ímyndun um staðina á landakortunum sem ræður för í Atlas um afskekktar eyjar en þar blandast saman alvöru- og þykjustulandafræði. Hver af þeim fimmtíu eyjum sem Schalansky hefur valið fær eina opnu í bókinni. Á hægri síðu er fínlegt kort af eyjunni en á vinstri síðu er heillandi sambland af staðreyndum og skáldskap. Þar er byrjað á heiti eða heitum eyjarinnar, tölulegum upplýsingum um stærð og fjölda íbúa ef einhverjir eru, sýnd er staðsetning og fjarlægð frá nokkrum stöðum auk þess sem birt er tímalína með völdum þáttum úr sögu eyjarinnar. Á eftir þessum fróðleik birtist örsaga um eyjuna. Örsögurnar fimmtíu eru af ýmsu tagi en þar koma m.a. við sögu yfirgefnar veðurathugunarstöðvar, skipbrot, fangabúðir, kjarnorkutilraunir, sækýr, tungumál, kynferðisbrot, svarthvít svín, fjall sem lagði á flótta frá öfund annarra, morð og matareitrun.

Schalansky samdi ekki bara bókina heldur hannaði hana líka og hefur nostrað við hvert smáatriði, enda fékk bókin einhvers konar verðlaun sem fegursta bók Þýskalands árið 2009. (Hér má gægjast í hana.) Litavalið er markvisst: grátt, blágrátt, appelsínugult, svart og hvítt; gráhvítur pappírinn virðist stundum næstum fá silfraðan blæ og letur og umbrot er vandlega úthugsað.

Þetta er bók fyrir alla sem hafa snert af landabréfablæti, bókablæti, staðreyndablæti eða skáldskaparblæti – og alveg sérstaklega fólk sem býr yfir þessu öllu.

- - - - - - - - -
* Á þýsku heitir bókin Atlas der abgelegenen Inseln. Fünfzig Inseln, auf denen ich nie war und niemals sein werde. Í enskri þýðingu kallast hún Atlas of Remote Islands en undirtitillinn er aðeins mismunandi eftir heimsálfum; í amerísku útgáfunni: Fifty islands I have never set foot on and never will, en í þeirri bresku: Fifty islands I have not visited and never will.

Dómur fyrir neikvæða gagnrýni

Um daginn skrifaði gagnrýnandi Fréttatímans mjög neikvæða umfjöllun um Sögu Akraness eftir Gunnlaug Haraldsson og í kjölfarið birtust fréttir um að bæjarstjórinn á Akranesi íhugaði að stefna gagnrýnandanum eða blaðinu fyrir meintar ærumeiðingar, skítkast og almenna gagnrýnisfúlmennsku. Ekki veit ég hvar það mál er statt núna eða hvort Páll Baldvin verður dreginn fyrir dómara á endanum, en í Jyllandsposten á fimmtudaginn var frétt um dómsmál sem sýnir að það eru takmörk fyrir því hvað gagnrýnandi í Bretlandi má skrifa.

Nýlega var bókarýnir breska blaðsins Daily Telegraph, Lynn Barber, dæmd til að greiða rithöfundinum, Söruh Thornton, upphæð sem reiknuð yfir í íslenskar krónur er á þrettándu milljón, fyrir dóm sem birtist árið 2009 um bókina Seven days in the art world. Thornton hélt því fram að gagnrýnin væri full af hatri og að í henni væru fjölmargar rangfærslur. Hún stefndi gagnrýnandanum og vann málið. Eigendum Daily Telegraph finnst illilega vegið að málfrelsinu og áfrýjuðu dómnum og því óvíst hvernig málið fer að lokum.

Já, auðvitað er ég búin að lesa Jane Eyre.

Ég reyni, svona við og við, að lesa bækur sem mér finnst vandræðalegt að ég skuli ekki löngu vera búin að lesa. Ég byrjaði sumarið þess vegna á því að lesa bók Charlotte Brontë, Jane Eyre. Mér fannst reyndar eins og ég væri búin að lesa hana áður, ég hafði lesið um bókina og séð BBC-seríuna oftar en einu sinni, svo ég þekkti sögþráðinn vel. Hingað til hef ég þó örvænt lítillega þegar ég hef fengið það á tilfinninguna að fólk haldi að ég hefði lesið hana, en fundist of vandræðalegt að fara að taka það fram óaðspurð að ég hafi ekki lesið hana. (Kannist þið ekki við þetta? Og eruð þið ekki alltaf að lenda í því að fara að tala um Jane Eyre í partíum?)

En nú finnst mér semsagt frábært að hafa lesið þessa ágætu bók og nýtti tækifærið þegar mamma var að horfa á þættina með systur sinni um daginn og settist hjá þeim og benti þeim á það hvernig hitt og þetta var í bókinni. Dæmi: „Já, nei, í bókinni er sko algjörlega augljóst að hún missir ekkert minnið, heldur vill bara ekki koma upp um það hver hún er og hvaðan hún kemur.“ Ég geri ráð fyrir því að þeim hafi þótt það jafn skemmtilegt og mér fannst það.

Bókin kom mér mjög skemmtilega á óvart, því þótt ég vissi nokkurn veginn hvað myndi gerast leiddist mér lesturinn aldrei. Það var kannski tvennt sem kom sérstaklega til. Fyrir það fyrsta er Jane afskaplega töff kvenpersóna. Hún er klár, hæfileikarík, skynsöm og sjálfstæð. Kannski full mórölsk stundum, en á móti kemur að hún hefur alltaf rétt fyrir sér. Það tengist kannski seinna atriðinu: mér fannst svo skemmtilegt hvað bókin er melódramatísk. Munurinn á þeim góðu og þeim illu er alveg skýr og þegar líður á bók eru hinir góðu verðlaunaðir og hinum vondu er refsað með einhverjum hætti. Tilviljunin þjónar líka stóru hlutverki í atburðarás sögunnar, persóna sem er fátæk en göfug eina stundina getur orðið forrík og göfug þá næstu. Því getur lestraránægjan orðið gífurlega mikil ef maður leyfir sér bara að hrífast með: að halda með þeim góðu og að fyrirlíta þá sem eru vondir (því guð hjálpi mér, þeir eru vondir inn að kjarna).

Það er kannski ein persóna sem er fyrst um sinn ekki augljóslega góð eða vond: herra Rochester. Ó, hvað mér þótti hann þreytandi stundum. Hann er einmitt týpan sem ungar stúlkur eins og Jane verða oft skotnar í enn þann dag í dag: þessi gáfaði, fjarlægi, þjáði en sjálfsánægði maður sem þær þurfa að sanna sig fyrir. Svo einn daginn horfir hann djúpt í augun á þeim og segir: „Þú ert eina konan sem skilur mig.“ Það verður hins vegar alveg ljóst hvaða mann Rochester hefur að geyma þegar líður á bók og ástæður þess að hann er svona dulur koma upp á yfirborðið.

(Þessi síðasta setning á að gera ykkur spennt fyrir því að lesa bókina).

Í Undralandi Oates

Það getur verið vandræðalegt að skrifa um bækur sem maður er rosalega hrifinn af, rétt eins og rosaleg hrifning almennt getur verið vandræðaleg. Maður hættir að minnsta kosti á kjánaskap og væmni. En verandi svona hrifinn er manni náttúrlega alveg sama.
Í maí síðastliðnum heimsótti ég Bandaríkin í fyrsta skipti og keypti þar slatta af bókum, sumum nýjum en fleiri notuðum. Ef ekki hefði verið takmarkað rúmmál ferðatöskunnar hefðu þær orðið mun fleiri. Ein hinna notuðu sem varð fyrir valinu var lítil, þykk og gulnuð bók að nafni Wonderland (1971), fjórða skáldsaga hinnar bandarísku Joyce Carol Oates.

Ég hafði ekkert lesið áður eftir Oates en kannaðist við nafnið, án þess að muna hvaðan (sem kom á daginn að var úr druslubloggi Þórdísar síðan í vor). Undralandið fylgdi mér semsagt frá Ameríku og hófst lestur fljótlega eftir heimkomuna.

Ekki líkaði mér allskostar við hana í fyrstu. Það var líkt og eitthvað við upphaf og inngang sögunnar passaði ekki við þá mynd sem ég hafði gert mér af henni fyrirfram, byggt á káputexta og -mynd (og óljósum fordómum í garð gamalla Bandaríkjakvenna sem hafa gefið út bækur í fleirtölu á ári, áratugum saman).* Kjánaleg ályktun þegar ég hugsa hana upphátt og eftirá, en einhverra hluta vegna átti ég bágt með að trúa að þessar upphafssíður, sem mér virtust takmarkaðar, yfirmáta morbid og vonlitlar, gætu leitt þangað sem þær virtust þó myndu þurfa að fara.

Nú hef ég lesið fimm skáldsögur og nóvellu eftir Oates og efast ekki lengur um að sögurnar hennar komist hvert sem þær þurfa. Það er einmitt einkenni á sérstaklega lengri skáldsögunum að teygja sig gríðarlega langt og vítt, yfir löng tímabil og gegnum miklar breytingar á bæði ytri þjóðfélagsaðstæðum og lífi persónanna, án þess þó að tapa trúverðugleikanum hið minnsta. Sögur eins og Wonderland eða The Gravedigger‘s Daughter láta lítið yfir sér í byrjun en síðan líkt og stigmagnast í margar áttir samtímis, þó aldrei úr augsýn. Þetta eru sögur af því taginu að geta verið epískar að umfangi, skelfilegar og átakanlega hræðilegar, um morð og sjálfsmorð, fátækt og örbirgð, nauðganir, ofbeldi, kúgun og ótta - en líða samt áfram svo átakalaust og eðlilega, líkt og öðruvísi hefðu hlutirnir ekki getað farið. (Eins og lífið!) Fjölskyldur slitna sundur, persónur ganga gegnum ótrúlegar hörmungar, flýja upprunann tilneyddar og móta sér nýtt sjálf við nýjar aðstæður á ótrúlega grípandi og sannfærandi hátt. Ég skrifa ótrúlega og ótrúlega, en á auðvitað einmitt við það að einhvernveginn tekst Oates að gera skil öllum þessum margbrotnu atburðum og tilfinningum á ofur trúlegan og jafnvel hversdagslegan hátt.

Það mætti ætla að höfundurinn Oates byggi yfir algerum skilningi á mannskepnunni – en við nánari umhugsun gengur það ekki upp, enda sumir hlutir þannig að enginn fær skilið til fulls. Líklega má kalla það innsýn frekar en skilning, einnig inn í það að ekki þarf alltaf að skilja allt - að það getur samt verið hægt að lýsa því. Hún lýsir óskiljanleika lífsins. Um leið deilir hún hart á kúgara í ýmsum myndum, fátækt og ójöfnuð og ameríska drauminn og er líka femínísk almennt (raunar myndi ég kalla öll verk hennar sem ég hef lesið mjög femínísk, með eins vel heppnuðu móti og skáldverk geta yfirhöfuð verið pólitísk). Svo ég leyfi mér að vitna í ofannefnda bloggfærslu Þórdísar: „Hún virðist vera að reyna að fanga Bandaríki nútímans, koma böndum á þau og lýsa þeim í allskonar flóknu samhengi og til þess notar hún skáldskapinn“ – ég er ekki frá því að það sé að takast hjá henni.

Ég gæti skrifað miklu meira um Oates, einstök verk og stíl almennt – t.d. hvernig hún notar sendibréf og tölvupósta í textanum – en í bili læt ég duga þá fullyrðingu að hún skrifar alvöru skáldskap. Án þess að vera viss um hvers konar skáldskapur fengi þá falleinkunn fyrir alvöru finnst mér henni rétt lýst þannig. Auðvitað hef ég oft lesið skáldsögur sem mér fundust ekkert spes. Mér finnst skáldsögur líka geta verið góðar án þess að vera brillíant, og mér finnst þær reyndar mjög sjaldan brillíant. En Joyce Carol Oates finnst mér algjörlega brillíant.


*) Oates virðist ansi forvitnilegur karakter, skrifar náttúrlega ofurmikið (m.a. einhverjar einkennilegar fabúleringar um fagurfræði boxíþróttarinnar, að mér skilst). Hún segist þó ekki endilega skrifa á hverjum degi, hvað þá allan daginn. (Í framhjáhlaupi má nefna að samkvæmt viðtali við Sofi Oksanen sem ég las um daginn vinnur hún 10-12 tíma á dag, ALLA daga. Og á sér engin áhugamál utan vinnunnar.)

Bókasöfn á gististöðum, 1. þáttur

Mér hefur alltaf þótt áhugavert þegar ég hef komið í sumarbústaði starfsmannafélaga að kanna bókakostinn. Stundum virðist hafa tekist að betla einhvern pakka út úr bókaforlögum fyrir lítið, líklega einhverjar bækur sem hafa selst illa og taka upp mikið pláss á lagernum. Algengast er kannski að sjá einhvern samtíning af bókum sem fólk hefur skilið eftir og ekki verið neitt sérstaklega annt um, gjarnan reyfara og nokkrar rauðar ástarsögur. Og svo er oft einhver slatti af barnabókum. Á hótelum og gistiheimilum geta svo líka verið hillur með bókum fyrir gesti og það væri afar intressant stúdía að skoða hvernig bækur lenda í því hlutverki að vera til taks fyrir ferðalanga á hinum ýmsu stöðum. Í raun væri ekki vitlaust að gera heildarskrá yfir þetta bókaúrval, svona ef einhvern ferðaglaðan bókasafnsfræðinginn skyldi vanta verkefni.

Undirrituð var nýlega á ferðalagi og leggur hér fram blábyrjunina á þessari kortlagningu. Fyrir valinu varð skáli Ferðafélags Íslands í Hvanngili (ég mun auðvitað aldrei ljóstra því upp að ég hafi verið þar hölt að bíða eftir ferðafélögum mínum og mér hafi leiðst). Eins og gefur að skilja má þarna finna allnokkra árganga af Árbók Ferðafélags Íslands. Reyndar láðist mér að gera úttekt á árbókinni og ég get því ekki frætt ykkur um það hvort einhver ár vantar þarna inn í safnið. Auk árbókanna hefur skálinn að geyma nákvæmlega þrjár bækur og engin þeirra er einhver dæmigerð sumarbústaðabók. Satt að segja er engin þeirra þessleg að maður ímyndi sér að einhver hafi farið að drösla henni með sér í hálendisferð, en það er svo sem allur gangur á því hvað fólki dettur í hug.

Fyrst ber að nefna Mannfagnað eftir Guðmund Finnbogason sem gefin var út af Ísafoldarprentsmiðju árið 1937. Bókin er safn af tækifærisræðum sem Guðmundur hafði haldið hér og þar af hinum ýmsu tilefnum. Efnisyfirlitið er nánar tiltekið svona: Minni kvenna, Full jarðar, Dans og skautaferðir, Bogastrengurinn, Barnseðlið, Útburðir, Minni Íslands, Jónas Hallgrímsson, Björnstierne Björnson, Dætur Göngu-Hrólfs, Svartiskóli, Hannes Hafstein, Skáldaþjóðin, Matthías Jochumsson, Umboðsmaður Vestur-Íslendinga, Einar Benediktsson, Stephan G. Stephansson, Guðmundur Friðjónsson, Íslenzkar konur, Að gera hreint fyrir sínum dyrum, Minni Frakklands, Dr. Helgi Péturss, Þjóðsöngvar vorir; Framtíðin í Flóanum, Minni Jóns Sigurðssonar, Á réttarvegg, Lesa og skrifa list er góð, Minni kvenna, Prófessor Magnus Olsen, Fáninn, Heill dagr!, Einar H. Kvaran, Minni prentaranna, Ávarp til Vestur-Íslendinga, Kennslukaupið, Sumardagurinn fyrsti, Hafnarfjörður, Upphaldsmenn, Stúdentar, Minni sjómanna, Sextugur, Scheherasade og Dinarsade, Íþróttamenn, Kristmann Guðmundsson, Hallgrímur Pétursson, Minni Rangárþings, Íþróttahyggja, Kjarval, Matthías Jochumsson, aldarminning, Jólagleðin, Sænska listsýningin, Vatn er bezt.

Guðmundur (1873-1944) var sálfræðingur og lagði stund á ýmis fræðastörf, var ritstjóri Skírnis á ýmsum tímabilum, prófessor í sálfræði við Háskóla Íslands og háskólarektor í tvö ár. Auk þess fékkst hann við þýðingar og barðist fyrir úrbótum í menntamálum og starfaði sem landsbókavörður. Stundum er talað um hann sem heimspeking fremur en sálfræðing og kannski má segja að hann hafi fengist við hvort tveggja, heimspeki og sálfræði. En tækifærisræðurnar eru ekki fræðilegar greinar heldur þankar Guðmundar um hitt og þetta, misháfleygir.

Ég las nú ekki alla bókina heldur greip niður hér og þar og verð að játa að það sem ég las fannst mér lítið meira spennandi en gerist og gengur með tækifærisræður. Þetta safn hefur núna, 74 árum síðar, vissulega ákveðið heimildagildi og gaman að skoða það af þeim sökum en mikið þyrfti mér að leiðast til að ég legði í að lesa þetta spjaldanna á milli. Og það þrátt fyrir lofgjörð Richards Beck um ritið sem birtist í vestur-íslenska dagblaðinu Heimskringlu þann 6. júlí 1938.

Bók númer tvö er svo Dóttir Rómar (ít. La Romana) eftir Alberto Moravia sem kom út hjá Setbergi 1951 í íslenskri þýðingu Andrésar Kristjánssonar og Jóns Helgasonar. Réttast er að birta hér það sem stendur aftan á kápunni:

„Með öruggum skilningi á atburðum og sálarlífi og jafnöruggum frásagnarhætti lýsir Moravia hugrenningum og tilfinningum portkonunnar með hennar eigin orðum. Hún segir ævisögu sína á hógværan og látlausan hátt, segir jöfnum höndum af sjálfri sér og þeim mönnum, sem lagt hafa lag sitt við hana, og lætur aldrei glepjast af volulegri tilfinningasýki, þrátt fyrir dapurleg örlög. Stundum er að vísu þunglyndisblær á frásögn hennar, en hún kvartar ekki. Hún sættir sig við tilveruna eins og hún er. Í rauninni á hún ekki sjálf mikla sök á því, að hún dregst niður í svaðið. Aðrir hafa átt drjúgan þátt í því – móðir hennar, unnusti og kunningjar. En enginn þessara aðila gerir sér fyllilega ljóst, hvað þeir hafa gert. Þeir hafa aðeins verið hlekkir í keðju atvikanna, sem leiddu stúlkuna út á götuna. Þessi framvinda er svo blátt áfram, miðað við persónur og umhverfi, að manni finnst, að öðruvísi hefði alls ekki getað verið. Það er ekki hægt að ásaka stúlkuna. Enginn getur leyft sér að líta niður á hana. Hún er hvorki betri né verri en margir aðrir, sem kallað er að lifi heiðarlegu lífi á borgaralega vísu. Hún er raungóð manneskja, sem knúin er af atburðarás, er hún fær ekki við ráðið, út á eymdarbraut saurlifnaðarins.“Þetta segir bókmenntagagnrýnandinn mag. arg. E. K. Westergaard um „Dóttur Rómar“. Að lokum skulu undir strikuð ummæli C. P. Snow í Sunday Times, þegar hann segir um Alberto Moravia: „Ég held, að hann sé einn af beztu rithöfundum, sem nú eru uppi.“

Þessi bók finnst mér nógu áhugaverð til þess að ég náði mér í hana á öðru bókasafni eftir að ég var komin í bæinn og er núna í miðju kafi að lesa hana. Það er aldrei að vita nema ég skrifi síðar ítarlegri umfjöllun um hana. En í millitíðinni læt ég nægja að vísa hér á stutta en áhugaverða umfjöllun um Moravia og á heldur neikvæðan dóm úr The New York Times frá 1956 um kvikmyndina sem gerð var eftir þessari bók með Ginu Lollobrigida í hlutverki Adríönu, söguhetjunnar.

Þriðja bókin, sem ég útvegaði mér líka eftir að komið var í bæinn, er Drekinn skiptir ham. Ferðapistlar úr Kínaför (sæ. Den förvandlade draken. En resa i Kina) eftir Artur Lundkvist, sem kom út hjá Máli og menningu 1956 í íslenskri þýðingu Einars Braga Sigurðssonar. Eins og titillinn gefur til kynna er þetta frásögn af ferð Arturs Lundkvist til Kína en jafnframt full bjartsýni í garð hins nýja alþýðulýðveldis. Það er líklega ekki rétt að kalla þetta hreina lofgjörð, því inn á milli bregður fyrir einni og einni krítískri athugasemd, en það fer ekki á milli mála að bókarhöfundur er fullur hrifningar af þjóðfélagsþróun í Kína og að hann bindur miklar vonir við kínverskan kommúnisma. Í ljósi sögunnar má finna margt broslegt í þessum skrifum. Og kannski er líka eitthvað einfeldningslegt við þau; Lundkvist virðist svo sannarlega hafa gleypt allt hrátt sem að honum var haldið á ferðum hans. Í umfjöllun sinni um „rannsókna- og játningafundi“ þá sem haldnir höfðu verið í þeim tilgangi að uppræta spillingu segir hann til dæmis: „En meginárangur þessarar baráttu er aukinn skilningur almennings á hinni nýju hagsmunalegu samstöðu þegnanna og ábyrgð hvers og eins gagnvart þjóðarheildinni. Heiðarleiki, sparsemi, refjalaust réttlæti gagnvart hverjum manni urðu ófrávíkjanlegar þjóðfélagsskyldur“ (bls. 292).

Lundkvist fer fremur lofsamlegum orðum um Maó, segir frá betlikerlingu sem komist hefur til metorða undir hinu nýja þjóðskipulagi, glæstri menningu, munaðarleysingjaheimili fullu af hamingjusömum börnum þar sem kaþólikkar hefðu áður rekið hálfgerðar útrýmingarbúðir og fleiru í svipuðum dúr. Lundkvist segir af mikilli hrifningu frá framförum í fangelsismálum í kaflanum „Afbrotamenn og skækjur, sem hafa bætt ráð sitt“. Þar heimsækir hann eina „af fimm betrunarstofnunum Sjanghæborgar“: „Það kemur í ljós, að flestir vistmannanna teljast hafa fengið fullan bata, en dveljast hér áfram af frjálsum vilja og fá greidd laun eftir vinnuafköstum, frá 170 000 til 700 000 yuan á mánuði auk fæðis og húsnæðis“ (bls. 155). Val á viðmælendum í fangelsisheimsókninni virðist ekki vekja tortryggni hans: „Við biðjum um að fá að tala við nokkra af vistmönnunum, og okkur er leyft að velja tvo úr hópnum, en stjórnendur stofnunarinnar velja aðra tvo (til að tryggja það, að við náum tali af mönnum, sem raunverulega hafa frá einhverju að segja og geta það)“ (bls. 156).

Bókin er skreytt ljósmyndum úr ferðinni, sem gaman er að skoða. Ýmislegt fleira mætti segja um hana og hún er vel þess virði að vera lesin en ég ætla hér að enda á tilvitnun sem mér fannst óborganleg:

Aðstöðumunur karls og konu hefur einnig verið afnuminn eftir föngum. Konurnar eru loksins orðnar jafningjar karlmannanna og virðast fremur reyna að dylja kvenleika sinn en hampa honum. Sökum þess að þær eru klæddar eins og karlmenn, eru margar þeirra einnig mjög áþekkar karlmönnum í vexti – engan veginn víst, að mjaðmirnar og vel falin brjóstin komi upp um þær. (Og allt um það hafa þær brjóst, sem þær geta allt í einu og feimnislaust töfrað fram: kona sem býður barni sínu svellandi mjólkurríkt brjóst.)

Hjá kínverskum konum vottar ekki fyrir ytri tilraunum til kynörvunar. Yfirleitt bera kínverjar kynferðislegar hneigðir ekki utan á sér. Kynlífið virðist vera þeim svo eðlilegt og sjálfsagt, að þess verði naumast vart. Sjálfsafneitun að ætla mætti, en getur allt eins stafað af algjörum skorti á tilhneigingum til sjálfsafneitunar.

En sannarlega eru þær frelsaðar að sjá, kínversku konurnar, sem hafa verið svo lengi innilokaðar og niðurlægðar. Allt í einu hafa þær skundað fram á sjónarsviðið, ótrúlega frjálslegar, fullar af þrótti og lífshungri, tekið við stöðu sinni sem jafningjar karlmannanna, vinnufélagar þeirra og lífsförunautar. Og frjálsastar allra virðast hláturmildu ungu stúlkurnar, sem sveifla löngum fléttunum eða kasta til klipptu sléttu og hrafnsvörtu hárinu (bls. 15).

Svefnherbergisforlag með bók á Man Booker-lista

Fyrir nokkrum dögum var opinberað hvaða verk séu á listanum yfir þær bækur sem tilnefndar eru til Man Booker-verðlaunanna. Ég get svosem fátt sagt um listann, enda ekki lesið neina bókanna og líklega hef ég bara lesið bók eftir einn höfundanna, Julian Barnes, sem var eitt sinn í uppáhaldi hjá mér (kannski er hann það ennþá). Hins vegar minntist ég í vor á eina Booker-verðlabókina Amsterdam sem ég gafst upp á.

Eins og við má búast eru flestar bækurnar á þessum lista gefnar út af risaforlögum en ein er það þó ekki. Það er The Testament of Jessie Lamb eftir Jane Rogers, sem er gefin út af pínulitlu forlagi, Sandstone Press, sem var stofnað fyrir níu árum, aðallega sem ljóðabókaforlag. Eigandinn heitir Robert Davidson og er verkfræðingur á eftirlaunum sem er með skrifstofuna í svefnherberginu sínu í íbúð í Skotlandi.

Hér er umfjöllun um bókina úr The Independent.

Um ritlistarnám II

Téa Obreht er tuttugu og fimm ára, nýútskrifuð úr ritlistarnámi og hún var yngsta manneskjan á lista New York Times yfir 20 bestu bandarísku rithöfundana undir fertugu. Listinn var birtur nokkru áður en fyrsta skáldsaga hennar, The Tiger´s Wife, kom út, og raunar hafði sáralítið eftir hana birst á prenti áður en listinn var gerður opinber. Fyrsta skáldsagan var því vel hæpuð þegar hún kom loksins út, og hún hlaut frábærar viðtökur. Obreht fékk Orange-verðlaunin fyrir hana og er yngsti handhafi þeirra frá upphafi.

En hæpið getur líka verið hættulegt, einsog Obreht fékk svo sannarlega að kenna á nýverið, þegar rithöfundurinn Ruth Fowler lét hana fá það óþvegið í bloggi á Huffington Post. Fowler finnst bókin ömurlega leiðinleg, ofmetið drasl, og hún skellir skuldinni á MFA-gráðu Obreht í ritlist. Hún segir:

„The Creative Writing MFA is the singularly most devastating occurrence to hit literature in the 20th century, churning out writers of utterly indistinguishable competence.“

Fowler veltir upp nokkrum gömlum tuggum um ritlistarnám einsog hvort það sé yfirhöfuð hægt að kenna fólki að skrifa, kvartar yfir því að það sé verið að framleiða einsleitan hóp af ríkum rithöfundum sem hafi efni á náminu og læri þar að setja saman fágaðar setningar, en hafi ekkert til að skrifa um afþví þau viti ekki neitt því þau hafi ekkert lifað (annað en Fowler sjálf sem hefur afar skrautlegan feril). Og svo það sem virðist fara mest í taugarnar á henni: Hún vill meina að ritlistarnemar fái einhverskonar frípassa inn í útgáfuheiminn því í náminu hafi þau aðgang að rithöfundum, agentum og útgáfum á meðan hæfileikaríka en próflausa fólkið sem hefur lifað fær aldrei séns.

Ég er alltaf svolítið hissa á þessari heift sem sumir virðast hafa gagnvart ritlistarnámi og ég á bágt með að skilja hversvegna það er talið eðlilegt að þeir sem stunda aðrar listgreinar og iðnir mennti sig í þeim, á meðan sú krafa er gerð til rithöfunda að þeir séu sjálfsprottnir snillingar. Ég hef meira að segja séð viðtöl við útlenska rithöfunda sem stæra sig beinlínis af því að hafa ekki farið í einn einasta ritlistarkúrs.

En ritlistarnám er vissulega umdeilt nám. Ég er sjálf með próf í ritlist (og játa svolitla fordóma fyrir náminu áður en ég byrjaði) og ég skrifaði mínar hugleiðingar um námið hér, ykkur er velkomið að lesa þær. Rúnar Helgi, lektor í ritlist, skrifar svo sínar vangaveltur hér. Hann verður vonandi ekki sár ef ég bendi á þær. Svo má ég líka til með að benda ykkur á krúttlegan pistil um ritsmiðjur hér.

Ég útskrifaðist fyrir tæpu ári og var með þeim fyrstu sem kláruðu BA-próf í ritlist frá Háskóla Íslands. Það er því alls ekki komin reynsla á það hvernig ritlistarmenntuðu fólki reiðir af í íslenskum bókmenntaheimi miðað við aðra, og það er ennþá síður hægt að leggja mat á það hvort ritlistarnemar hér komi til með að hafa greiðari aðgang að útgefendum en aðrir.

Ég efast samt um að sú verði raunin, ekki síst vegna þess að útgáfubransinn hér á Íslandi er ekki eins ógurlegur frumskógur og t.d. í Bandaríkjunum og Bretlandi. Landið er blessunarlega svo lítið að maður getur sent forleggjurum handrit og verið viss um að þeir lesi það.

En það verður spennandi að sjá hvernig umræðan um ritlistarnámið og þá sem útskrifast hérna þróast.

Ég get allavega fyrir mína parta sagt að ég hef nákvæmlega engar áhyggjur af því að Háskóli Íslands fari að fjöldaframleiða rithöfunda sem allir skrifa eins. Það er a.m.k. ekki á skrifum samnemenda minna að sjá að það sé nokkur einasta hætta á því.

P.S. Ég er annars byrjuð á bókinni hennar Obreht. Ég skal svo segja ykkur hvernig mér finnst hún við tækifæri.

Hausar taldir í TMM

Við Druslubókadömur höfum bæði áhuga á bókmenntum og jafnrétti.

Þessvegna finnst okkur oft afar fróðlegt að skoða kynjahlutföllin í bókmenntum og bókmenntaumræðu á Íslandi. Og þá liggur yfirleitt beinast við að leggjast í hausatalningar.

Ég skoðaði efnisyfirlit síðasta heftis af Tímariti Máls og menningar (72. árgangur, 2. hefti, maí 2011). Það lítur svona út:

Höfundar: 20

Karlar: 15 (75%)
Konur: 5 (25%)

Og þess má geta að tvær konur eru meðhöfundar einnar ádrepu (sem svo skemmtilega vill til að fjallar einmitt um hausatalningar í bókmenntaþætti).

Greinarnar í blaðinu eru því 19 talsins, og konur því einungis höfundar 21% efnis.

Kennarablæti og hamskipti

Beasts eftir Joyce Carol Oates er stutt skáldsaga en áhrifarík, sterk og grípandi. Mér finnst bráðnauðsynlegt að skrifa eitthvað um hana en vandinn er að segja eitthvað af viti án þess að gefa of mikið upp um söguþráðinn. Sagan er sögð af hinni tvítugu Gillian, nemanda í litlum kvennaháskóla í Bandaríkjunum, nánar tiltekið Nýja-Englandi, um miðjan áttunda áratuginn. Námsmeyjarnar eru upp til hópa ástfangnar af bókmenntaprófessornum Andre Harrow og keppast um að verða útvaldar af honum og konu hans, myndhöggvara. Þau hjónin þykja sérlega smart og frjálslynd, hæfilega upp á kant við kerfið.

Einhvern veginn tekst Oates að fá mann til að lifa sig nógu mikið inn í söguna til að þykja ást Gillian á Harrow og undirgefni við hann fullkomlega eðlileg. Harrow virðist hæfileikum gæddur við að miðla skilningi á ljóðlist til nemenda sinna en aðferðir hans við kennslu í skapandi skrifum, þar sem fámennur hópur útvaldra nemenda keppist við að þóknast honum, eru heldur vafasamar. Þar þykir beinlínis eftirsóknarvert að vera niðurlægð af Harrow fyrir framan hópinn, en niðurlæging felur jú í sér að hann veiti manni athygli. Og hann lætur nemendur halda dagbækur þar sem ekki skal halda aftur af neinu, allar innstu hugsanir og þrár skulu látnar flakka, svo ekki sé minnst á fjölskylduleyndarmál, og þessu skal deila með hópnum.

Oates tekst þarna að koma heilmiklu til skila í stuttri bók. Það er ekki verið að eyða orðum í óþarfa og ekkert af textanum fer til spillis. Hún nýtir sér ímyndunarafl lesandans til að koma óhugnaði til skila; í stað langra og ógeðfelldra lýsinga gefur hún hluti í skyn og segir jafnvel (eða lætur Gillian segja) að eitthvað sé of ógeðfellt til að lýsa því. Það sem segja má að skipti máli þarna er ekki einhver keppni í að ganga sem lengst í óhugnaði heldur það að gengið er fram af sögupersónum, traust þeirra misnotað og tilfinningar þeirra meðhöndlaðar sem leikföng. Þarna flykkjast hæfileikaríkar, ungar konur um að verða niðurlægðar af valdasjúklingum. Er þráin eftir viðurkenningu svona sterk? Hvað er hægt að fá fólk til að ganga langt fyrir það eitt að upplifa sig sem útvalið umfram aðra?

Einkennandi fyrir þessa bók er hvernig hún vekur upp spurningar um mörkin milli fegurðar og ljótleika og á milli góðs og ills. Lýsingarnar eru oft myndrænar og Gillian, og lesandinn með henni, skiptir um skoðun á því hvort eitthvað sé ljótt eða fallegt og eins verður það stundum óljóst hvort það sem verið er að lýsa sé ljótt eða fallegt. Eftir alla leikina með mannlegar tilfinningar fer að verða freistandi fyrir lesandann að líta á illvirki sem góðverk. Og hefndin er sæt, hvort sem sá sætleiki er nú hollur eða ekki.

Þegar Skippy dó

Ókei, þegar maður er farinn að mikla það fyrir sér að skrifa bókablogg af því að það þurfi að vera svo agalega sniðugt, skemmtilegt, gáfulegt og einstakt, þá er sennilega kominn tími til að skrifa stuttan og ófullkominn pistil til að sanna það fyrir sjálfri sér að það sé hægt. Það er yfirleitt auðveldast að skrifa um það sem manni finnst mjög gott eða mjög vont - þannig að ég ákvað að kynna lesendur síðunnar fyrir þeirri bók sem hefur vakið hvað mesta lestrarlukku hjá mér það sem af er þessu ári. Af þeim 53 bókum sem ég er búin að lesa í ár (já, ég er njörður sem skrifa hjá mér allt sem ég les) er það Skippy Dies eftir írska höfundinn Paul Murray sem hefur vinninginn, þótt vissulega séu nokkrar sem fylgi fast á eftir.

Skippy Dies er ekki stutt bók - 661 blaðsíða, takk fyrir pent - en ég gleypti hana samt í mig á þremur eða fjórum dögum nú í vor. Hún var longlisted fyrir Bookerinn og einhver fleiri verðlaun, en Paul Murray hefur áður skrifað bókina An Evening of Long Goodbyes, sem ég mun sannarlega festa kaup á í næstu Bretlandsferð.

Þótt bókin gerist í Dublin er þetta við fyrstu sýn ekkert mjög kunnuglegt Írland. Það tók mig smátíma að átta mig á því hvað ylli, en eftir talsverðar vangaveltur fattaði ég að flestar írskar bækur sem ég hef lesið gerast meðal fólks úr verkamannastétt eða í einhverjum afdölum. Skippy Dies gerist hins vegar í einkaskóla fyrir drengi þar sem nemendurnir koma úr vel stæðum fjölskyldum. Talsmáti aðalpersónanna er þess vegna efrimiðstéttarlegur og frekar sérkennalaus, ólíkt flestu írsku efni sem maður les og sér.

Eins og fram kemur í titli bókarinnar hverfist sagan í kringum andlát téðs Skippys, sem er lítill og pervisinn fjórtán ára skólastrákur. Murray kemur sér strax að efninu og í formálanum lætur Skippy lífið í kleinuhringjaátkeppni með besta vini sínum, hinum skarpgreinda en félagslega takmarkaða Ruprecht. Við fáum síðan að lesa um það sem leiðir til andláts Skippys, um vinahóp Skippys og Ruprechts, um að því er virðist vonlausa ást Skippys á pæjunni Lori úr stelpnaskólanum við hliðina, um smákrimmann og dílerinn Carl sem er hættulegur sjálfum sér og umhverfi sínu, um sögukennarann Howard the Coward sem tekur miðaldrakreppuna út fyrir þrítugt, og um atburðina sem leiddu til þess að hinn vinsæli íþróttakennari skólans örkumlaðist og Howard fékk þetta óheppilega viðurnefni. Það eru semsagt margir þræðir í bókinni og þeir liggja í allar áttir, fléttast saman og sundur á að því er virðist átakalítinn hátt frá höfundarins hendi. Mikið sem ég dáist að höfundum sem geta þetta án þess að það verði tilgerðarlegt eða stirt. Uppbyggingin er virkilega góð; þrátt fyrir að fyrst og fremst sé sagan karakter-drifin (frekar en drifin áfram af plottinu) er atburðarásin markviss og alls kyns leyndarmál og óvæntur sannleikur undir yfirborðinu. Þrástefið er kannski einmitt þöggun, það hvernig umhverfið getur orðið til þess að bæla niður allt sem er satt, allt sem er óþægilegt og líka það sem er fallegt. Þannig er sögusviðið sérlega vel valið - stífur, kaþólskur drengjaskóli þar sem skapandi, gagnrýnin hugsun er illa liðin og sannleikanum er sópað undir teppið ef það hentar betur. Persónurnar nota ýmist dóp, áfengi, afneitun, kynlíf, átraskanir, skammtafræði eða lygar til að flýja.

Paul Murray hefur verið lýst sem skophöfundi og Skippy Dies er vissulega viðbjóðslega fyndin. Lesturinn er skemmtilegur og léttur, en einhvern veginn tekst Murray samt að glíma við verulega stórar spurningar. Bókin hafði mikil áhrif á mig, svona hægvirkandi áhrif sem mögnuðust frá því ég hló að fyrsta kaflanum og þar til ég skældi yfir þeim síðasta. Þegar upp var staðið fannst mér bókin ekki síst fjalla um karlmennsku, eða um samfélag karlmanna, á algjörlega óklisjukenndan hátt og óvæntan. Allt frá Carl sem rúnkar sér tómeygður yfir ofbeldisklámi á netinu og þagnarsamsæri skólastjórnenda til írsku hermannanna í fyrri heimsstyrjöldinni og samskipta vinahóps Skippys og Ruprechts.

Semsagt: Ég mæli einlæglega með Skippy Dies. Ég fékk hana lánaða á Borgarbókasafninu, svo það er lítið mál að nálgast hana hér á landi á. Og nú er ég búin að blogga, svo það er ekkert því til fyrirstöðu að gera það aftur við fyrsta tækifæri.

Bækur sem ég hef gefist upp á

Það ganga reglulega svona sjálfspróf á Facebook þar sem maður á að merkja við hvað maður sé búinn að lesa margar bækur af einhverjum lista og þær upplýsingar fylgja að meðalmanneskja skori bara svo og svo lágt.

Einhverra hluta vegna skora ég alltaf rosalega hátt á þessum listum. Ég held það sé af því að þeir samanstanda yfirleitt af temmilegri blöndu af bestsellerum og svokallaðri „vestrænni kanónu“.

Og það vill svo til að á þeim sviðum er ég ágætlega lesin, sérstaklega af því að Penguin Classics bækurnar eru svo dásamlega ódýrar og svo er ég óttalega svag fyrir bestsellerum og læt einhverra hluta vegna alltaf blekkjast og held að bókin hljóti að vera rosalega góð fyrst hún hefur selst svona vel (nýjasta dæmið um svoleiðis svekkelsi var The Passage eftir Justin Cronin sem ég las síðasta sumar og er kannski efni í sér færslu).

En það sem fer svo rosalega mikið í taugarnar á mér þegar ég skoða svona lista er hvað það eru yfirleitt margar bækur þar sem ég hef byrjað að lesa og gefist upp á og fæ þar af leiðandi ekki stig fyrir.

Ég er hrifin af listum og birti því meistaraverkin sem ég man í svipinn eftir að hafa gefist upp á. Titlarnir eru ýmist á ensku eða íslensku, eftir því á hvaða tungumáli ég byrjaði að lesa þær.

(Og það eru margar þarna sem ég veit að eiga að vera æðislegar og ég man ekki einu sinni afhverju ég lagði frá mér. Plís ekki dæma mig.)

Útlendingurinn
Stríð og friður
Biblían
Moby Dick
Ulysses
Grasið syngur
Catch 22
Á hverfanda hveli
The Hitch Hiker´s Guide to the Galaxy
Þrúgur reiðinnar
For Whom the Bell Tolls
100 ára einsemd
Vopnin kvödd
The Heart of Darkness
Lolita
Do Androids Dream of Electric Sheep?
The Tin Drum
Mrs Dalloway
Don Kíkóti
Treasure Island

... og svo ábyggilega fullt í viðbót sem ég man ekki eftir í svipinn.

Áhugasamir geta t.d. fundið einn svona lista hér.

Það hefur líka verið tekinn saman svona listi yfir íslenskar bókmenntir og þar stóð ég mig mun verr.

Utan við

Í huga mínum hefur Útlendingurinn eftir Camus lengi vel verið ein af þessum ofmetnu bókum sem fólk talar um með einhverri lotningu án þess að sérstök innistæða sé fyrir því. Einhvern veginn hafði ég myndað mér þessa skoðun vegna þess að ég las bókina sem unglingur, líklega svona 14-15 ára, og fannst hún ekkert sérstök. Alla vega skildi hún ekki mikið eftir sig. Eftir á að hyggja sé ég að ég hef verið of óþroskuð til að skilja hana.

Sem sagt ákvað ég að gefa bókinni annað tækifæri og las nýlega (2008) þýðingu Ásdísar R. Magnúsdóttur í tvímála útgáfu Stofnunar Vigdísar Finnbogadóttur í erlendum tungumálum. Færni mín í frönsku dugar því miður ekki til þess að ég hafi haft gagn svo einhverju næmi af tvímála útgáfunni en ég get vel skilið að slík útgáfa geti verið gagnleg. Og sjálfsagt gæti ég haft gagn af að rýna betur í hana ef ég tæki upp á að reyna að hressa upp á frönskukunnáttuna. En textinn í þýðingu Ásdísar er þegar á heildina er litið lipur og frágangur útgáfunnar vandaður.

Ég skal ekki fullyrða um það hvort ég sé núna orðin nógu þroskuð til að skilja Útlendinginn til hlítar. Það er ýmislegt í þessari bók sem erfitt er að fá botn í og þá sérstaklega söguhetjan, eða söguandhetjan, Meursault. Ég ætla ekki að rekja söguþráðinn en sagan er öll sögð frá sjónarhóli Meursaults og gengur út á upplifanir hans. Það að skilja söguna hlýtur því að felast í því að skilja Meursault eða þá að draga einhverjar ályktanir um hann eða út frá honum. Lykillinn er því sá að fá persónuna Meursault til að ganga upp.

Meursault er sama um flest, hann virðist haldinn einhvers konar tilfinningalegri brenglun eða skorti á mannlegum tilfinningum, og hann er níhílisti eins og þeir gerast verstir, hefur engar skoðanir á neinu, stefnir ekki að neinu og lætur sig fljóta áfram á einhvern undarlegan hátt. Þó er sumt sem hann lætur sig einhverju varða. Hann vill til dæmis ekki flytja til Parísar þegar yfirmaður hans leggur það til, þrátt fyrir að hann virðist þjakaður af hitanum í Alsír og flutningur til Parísar ætti þannig að geta verið kærkominn. Meursault er jú mjög upptekinn af hinu líkamlega, flestar tilfinningar hans virðast snúast um hita, kulda, svengd og því um líkt. Tregðan til að flytja til Parísar verður ekki skýrð með því að Meursault sé illa við breytingar á lífi sínu ef horft er til þess að hann er alveg til í að gifta sig. Eins má benda á það sem Meursault verður tíðrætt um, að honum þyki ástkona sín, Marie Cardona, falleg. Einhvern veginn held ég að til að geta þótt eitthvað fallegt, hvað þá önnur manneskja, sé nauðsynlegt að hafa einhverjar tilfinningar.

Meursault er ekki fær um að skrökva, hvorki til að bjarga sjálfum sér né til að hlífa öðrum, og það kemur honum í koll á ýmsa vegu. Það er kannski fyrst og fremst þetta sem gerir hann utanveltu í samfélaginu, sem gerir hann að „útlendingi“. Ástæðan er hins vegar ekki sú að Meursault hafi einhverja sérstaka þörf fyrir að vera hreinskilinn og heiðarlegur því siðferðileg afstaða af nokkru tagi virðist varla vera inni á kortinu hjá honum. Hann hefur enga sérstaka skoðun á framkomu skúrksins Raymonds Sintès við fyrrverandi ástkonu sína og hikar ekki við að skrifa fyrir hann bréf til að ginna konuna til Raymonds svo hann geti lamið hana. Samband Meursaults og Raymonds gæti gefið til kynna að sá fyrrnefndi væri einhvers konar nytsamur sakleysingi en það er í raun ekki rétt lýsing. Það er villandi að kalla Meursault sakleysingja; hann er ekkert endilega að reyna að gera rétt eða vera góður og hann álítur Raymond ekkert endilega góðan. Hann virðist hreinlega ekki skeyta um rétt eða rangt nema þá að einhverju mjög takmörkuðu leyti.

Þó að Meursault sé óbærilega sannsögull er hann sem sagt ekki ein af þessum söguhetjum sem fletta ofan af tvöfeldni, yfirborðsmennsku og spillingu með hreinskilni sinni og skeytingarleysi um almenningsálitið. Satt að segja er álit annarra einn af fáum hlutum sem Meursault stendur ekki á sama um, en það kemur í ljós í seinni hluta bókarinnar þegar hann hefur verið handtekinn fyrir morð. Enn síður er Meursault að reyna að varpa ljósi á eitthvað; honum er svo nákvæmlega sama. En viðbrögð annarra sögupersóna við sannsöglinni sýna samt að hvaða marki ákveðinn leikaraskapur er talinn sjálfsagður. Og við getum velt því fyrir okkur að hvaða marki það er gott eða slæmt. Vissulega má segja að almennt sé ekki æskilegt að blekkja fólk eða tala þvert um hug sinn en í sumum tilfellum kann að vera betra að hlífa fólki við sannleikanum. Eða hvað?

Eitt sem Camus tekst svo sannarlega að gera með Útlendingnum er að vekja mann til umhugsunar um ýmsa þætti mannlegrar hegðunar. Eitthvað sýnir hann fram á um þær væntingar sem samfélagið hefur til fólks um sýndarmennsku. En persónan Meursault er samt það langáhugaverðasta við bókina. Aðrar persónur eru satt að segja fremur lítilfjörlegar og meira eins og leikmunir fyrir söguþráðinn. Það að Meursault sé að einhverju leyti ófyrirsjáanlegur (honum er sama um allt og alla…en ekki alveg allt) gerir hann einmitt áhugaverðari og líkari því hvernig fólk er í raun og veru. Við erum ekki fullkomlega fyrirsjáanleg og stundum hegðum við okkur á mótsagnakenndan hátt. Þó að Meursault sé öfgakennt dæmi þá sýnir hegðun hans í raun svo vel hvernig við erum oft sjálf; veltumst einhvern veginn áfram án þess að hugsa út í hvers vegna og án þess að hafa á því einhverja skoðun. Við gerum það sem við erum beðin um og gerum fólki til geðs „vegna þess að [við höfum] enga ástæðu til annars“.

Ég leyfi mér hins vegar að efast um að Útlendingurinn sé eitthvert mikið heimspekiverk. Það að nefna þessa bók sem einhvern sérlegan fulltrúa tilvistarstefnunnar, eins og stundum er gert, held ég að hljóti að vera byggt á misskilningi, enda gekkst Camus aldrei við því að vera exístensíalisti. Og þó að sögupersónan Meursault sé afar níhílísk þá verður ekki séð að sú stefna sé boðskapur bókarinnar. Það er kannski helst að hægt sé að kenna þessa bók við absúrdisma en bókin segir samt meira á eigin forsendum en sem boðberi heimspekistefnu. 

Hold og kjöt

Þessi smápistill birtist í Mogganum um síðustu helgi, ég var lesandi vikunnar eða eitthvað svoleiðis, og þar sem ég býst við að fleirum sé farið eins og mér, að vera hætt að lesa Moggann, fékk ég góðfúslegt leyfi til að birta hann hér einnig. Ég held að trygglyndir lesendur hans hefðu gott af smá skammti af Virgilio - en þess má geta að ég er jafnvel að hugsa um að selja þessa bók á flóamarkaði druslubókadama í Norðurmýrinni næsta laugardag og leyfa fleirum að njóta, ef áhugi er fyrir hendi!

---

Undanfarið hef ég aðallega verið að lesa höfunda sem þurfa ekki sárlega á því að halda að vera komið á framfæri, gamla karla sem hafa ýmist fengið Nóbelsverðlaun eða verið tilnefndir oftar en einu sinni. Eina bók las ég hins vegar í miklu lestrarmaraþoni í vor sem mér þykir þess verð að auglýsa svolítið; það er skáldsaga eftir kúbanska höfundinn Virgilio Piñera, sem heitir á frummálinu La carne de René en ég las í ensku þýðingunni sem René´s Flesh. Piñera var ljóð- og leikritaskáld, smásagna – og skáldsagnahöfundur og Hold Renés var hans fyrsta skáldsaga, kom út árið 1952.

Það carne sem kemur fyrir í titlinum getur á spænsku þýtt bæði hold og kjöt og sú tvíræðni er í raun lykillinn að bókinni, en verður óhjákvæmilega dálítið stirð í þýðingu. Ég ráðlegg því þeim sem lesa spænsku á annað borð að reyna frekar að verða sér úti um upprunalega útgáfu bókarinnar en enska þýðingu, þótt hún sé að öðru leyti ágætlega gerð.

Aðalpersóna sögunnar er René, veikbyggður unglingspiltur. Hann á yfirgangssaman og ráðríkan föður sem er fylgismaður undarlegs sértrúarsöfnuðar sem tignar holdið og kjötið framar öllu. Faðirinn reynir með öllum ráðum að vígja René inn í þennan dýrkendaflokk, meðal annars með því að láta hann snerta ógeðsleg sár sem faðirinn hefur rist í eigið hold og neyða hann til að standa í röðinni í kjötbúðinni, en René ræður ekki við verkefnið og fellur í yfirlið. Svo fer að faðir hans sendir hann í piltaskóla söfnuðarins þar sem nemendurnir eru hafðir í taumi og með múl eins og hundar og þjálfaðir í ögun og dýrkun holdsins. Hómóerótískur og sadómasókískur andi svífur yfir vötnum. En þótt René sýni mótþróa og takist á endanum að sleppa úr kjötskólanum er raunum hans ekki lokið.

Alla bókina er René að berjast við fólk sem vill eiga hann og ráða yfir honum, gjarnan í holdlegum skilningi. Þetta fólk er hvert öðru einkennilegra; kjötdýrkandi faðir hans, væmin eldri nágrannakona sem girnist hann, drykkfelldir og sadískir kennarar í piltaskólanum, að ekki sé minnst á akfeitan og útlimasmáan mann sem heitir einfaldlega Kjötbolla og á unglingspilta fyrir elskhuga sem rúlla honum um stofugólfið með priki.

Ég hef lesið svolítið af ljóðum eftir Piñera og það er sami fáránleikablær yfir þeim og þessari skáldsögu. Hún er uppfull af skrítnum persónum og absúrd uppákomum, hugmyndaauðgi og pervertisma. Það finnst mér skemmtilegt.

Meiri hellar, minna kynlíf

Þeir sem lágu yfir bókunum um Börn jarðar eftir Jean M. Auel þegar þeir voru litlir rétti upp hönd!

Nei, afsakið: Þeir sem lágu yfir bókunum um Börn jarðar® eftir Jean M. Auel rétti upp hönd! (Já, þetta er skráð vörumerki.)

Fyrir þá sem ekki vita þá fjalla bækurnar um konuna Aylu og manninn Jondalar, en þau eru Cro-Magnon fólk og sögusviðið er Suður- og Mið-Evrópa á ísöld. Þær fjalla um lífsbaráttu, óblíð náttúruöfl, ástir, uppfinningar og síðast en ekki síst samskipti Cro-Magnon fólksins við Neanderdalsfólk. Auel er greinilega mikill grúskari og ég las einhversstaðar að hún sé orðinn einn helsti fræðingurinn um mannlíf á ísöld. Hún skáldar að sjálfsögðu ansi mikið í eyðurnar, en kenningar hennar um hvernig lífið var þá eru a.m.k. áhugaverðar, þó mér vitrara fólk hafi sagt mér að hún sé oft komin út á hálan ís.

Fyrsta bókin, Þjóð bjarnarins mikla, kom út árið 1980 og sjötta og síðasta bókin, sem hefur ekki verið þýdd á íslensku en heitir The Land of Painted Caves á ensku, kom út á þessu ári. Þegar ég var níu ára las ég þær bækur sem þá voru komnar út upp til agna og lét mig dreyma um að eignast fjallaljón, temja villta hesta, búa til vopn úr leðurþvengjum og veiða hýenur og púmur.

(Svona eftir á að hyggja finnst mér kannski svolítið skrýtið að foreldrar mínir hafi ekkert fett fingur út í þennan lestur minn á þessum aldri, því bækurnar eru öðrum þræði afar erótískar og eiginlega ljósbláar. Miklu púðri er t.d. eytt í að lýsa því hversu vel vaxinn niður hann Jondalar er og hversu fimlega hann kann að beita bæði fingrum og tungu. Ástarleikjum hans og Aylu er lýst í minnstu smáatriðum, en hann leiðir hana í allan sannleikann um holdlegar nautnir. Annars man ég reyndar ekki til þess að nokkur fullorðinn hafi nokkurn tímann reynt að skipta sér af því hvað ég las og hvenær, fyrir utan konuna á bókasafninu í Melaskóla, en hún ætlaði ekki að vilja lána mér Mávahlátur því henni fannst ég of lítil. Ég þráaðist samt við og ég man að hún rétti mér hana og fussaði um leið.)

Þó það séu mörg ár síðan ég skildi við Aylu og Jondalar síðast þá sperrti ég nýverið eyrun þegar ég heyrði að síðasta bókin væri að koma út. Bókin fékk arfaslaka dóma, en ég keypti hana samt, því mig langaði að vita hvernig ævintýrið um æskufélagana endar.

Og ég varð fyrir fáránlegum vonbrigðum. Raunar svo miklum að ég nennti ekki að klára bókina. Hún er held ég rúmar 600 blaðsíður (ég keypti hana á kyndilinn svo ég er ekki alveg með það á hreinu), en það gerist eiginlega ekki neitt í henni (eða a.m.k. ekki í fyrri helmingnum sem ég er búin að lesa). Auel er líka afar slakur penni og hún skilur ekkert eftir handa lesandanum að ráða í. Margar senur voru á þessa leið:

Ayla vildi láta í ljós aðdáun sína á X án þess að vekja athygli hinna svo hún brosti fallega til hans. X sá bros Aylu og áttaði sig á því að hún vildi láta aðdáun sína í ljós án þess að vekja grunsemdir. Y sá Aylu brosa og viðbrögð X fór ekki framhjá henni og hún gladdist yfir því að Ayla hefði kosið þessa leið til að láta X vita af aðdáun sinni.

Auel hefur víst rannsakað söguslóðir (þar sem nú er Frakkland) nákvæmlega, sem skín allt of vel í gegn í bókinni. Því óburðugur söguþráðurinn virðist varla vera nema afsökun til þess að þvæla söguhetjum úr einum máluðum helli í annan. Auel lýsir svo hverju einasta málverki í hverjum einasta helli af sársaukafullri nákvæmni auk þess að lýsa lyktinni og bergmálinu og berginu o.s.frv.

Og svo veit ég ekki hvort minnið hafi svikið mig og bækurnar ekki jafn blautlegar og mig minnti eða hvort Auel sé vaxin upp úr kynlífsáhuganum (hún er orðin 75 ára), en ég var búin með nákvæmlega 25% af bókinni þegar fyrsta kynlífssenan kom. Og Ayla og Jondalar voru rétt að komast í gírinn og hefja seinni hálfleik þegar þau voru trufluð.

En ég gafst s.s. upp á bókinni og veit því enn ekki hvernig vegferð þeirra lýkur, og efast um að ég nenni að taka upp þráðinn og þræla mér í gegnum hana til að komast að því.

Það er kannski rétt sem sumir segja um að maður eigi að láta vera að lesa aftur bækurnar sem maður dýrkaði í æsku?