Veslings frúin sem sundreið ár og bjó um lærbrot

Endurminningar frú Gyðu Thorlacius frá dvöl hennar á Íslandi 1801-1815, sem ég lauk við yfir spínatbökunni minni í hádeginu í gær, er um margt merkileg bók. Það hefur ekki farið mikið fyrir Gyðu Thorlacius í Íslandssögunni, en hún var dönsk, fædd árið 1782, og bjó hér á landi í hálfan annan áratug í upphafi 19. aldar með eiginmanni sínum Þórði Thorlacius, sem var sýslumaður í Suður-Múlasýslu og síðan í Árnessýslu. Móðir Þórðar var dönsk og hann ólst upp í Danmörku, en faðir hans, Skúli Þórðarson Thorlacius, var kominn af biskupum og sýslumönnum á Íslandi. Gyða og Þórður undu sér ekki sem skyldi á Íslandi, fóru aftur til Danmerkur árið 1815 og bjuggu þar upp frá því.

Það sem ég vissi ekki áður en ég byrjaði að lesa bókina var að í rauninni er hér ekki um að ræða eiginlegar endurminningar Gyðu Thorlacius heldur eins konar samræður danska guðfræðingsins Viktors Bloch við þær. Bloch var tengdasonur Gyðu og gaf endurminningar hennar út árið 1845, en í stað þess að gefa út handritið hennar endursegir hann sögu hennar með eigin orðum og völdum tilvitnunum í upprunalega textann. Árið 1930 voru endurminningarnar gefnar aftur út í Danmörku, en þá vildi svo óheppilega til að upprunalegt handrit Gyðu hafði eyðst í bruna árið 1881 og því var ekki um annað að ræða en endurútgefa endursögn Blochs.

Endurminningarnar voru svo gefnar út á íslensku árið 1947, þýddar af Sigurjóni Jónssyni lækni. Þar bætist enn önnur persóna við í samræðurnar því þótt Sigurjón einbeiti sér aðallega að því að gera grein fyrir ýmsum Íslendingum í neðanmálsgreinum og leiðrétta staðreyndavillur um íslenska landafræði á hann það til að sleppa ýmsu úr frásögninni sem honum finnst ekki koma málinu við og blanda sér jafnvel í hana.

Staðan sem Bloch, og í minna mæli Sigurjón, taka sér milli höfundar og lesanda gerir lesturinn oft ansi frústrerandi. Manni líður eins og það sé verið að halda manni með valdi frá upprunalega textanum, koma í veg fyrir að maður geti gleymt sér í frásögn Gyðu – sums staðar vantar meira að segja gæsalappir í endursögnina svo texti hennar og texti Bloch renna saman í undarlegt kaos fyrstu og þriðju persónu, eintölu og fleirtölu. Sjálfsævisögur 19. aldar kvenna á Íslandi eru aldeilis ekki margar, og það er alveg dæmigert að það skuli þá þurfa að vera einhver kall sem tekur að sér að leggja faglegt mat á og endursegja textann, með ýmsum föðurlegum athugasemdum um hvað „veslings frúin“ hafi verið í miklu uppnámi við hitt og þetta tækifæri.

Svæsnasta dæmið um þetta er á blaðsíðu 77. Gyða virðist hafa þjáðst af talsvert alvarlegu þunglyndi og fjallar opinskátt um líðan sína í endurminningunum, en oftar en einu sinni var hún beinlínis í sjálfsvígshugleiðingum. Á blaðsíðu 77 segir Bloch í aðaltextanum: „Nú leið ekki vel í Gyðuborg. Miltissýki frúarinnar var nú komin til sögunnar aftur og var hin magnaðasta.“ Í neðanmálsgrein við þetta segir Sigurjón Jónsson: „Í aths. við útgáfuna frá 1930 er það haft eftir V. Friis-Möller yfirlækni, að þessi veikindi frúarinnar hafi verið barnsburðar-geðveiki, er hún hafi fengið upp úr barnsburðinum um jólin 1808; má það vera, og að vísu byrjuðu þau þá. [...] Bendir þetta fullt svo mikið til magnaðrar taugaveiklunar og móðursýki, enda slíkra einkenna oft orðið vart hjá frúnni fyrr og síðar“. Þarna ná hvorki meira né minna en þrír karlmenn að sjúkdómsgreina höfundinn á einni blaðsíðu, sem er nokkuð vel af sér vikið í bók sem á að heita höfundarverk Gyðu Thorlacius.

Eftir stendur að við fáum innsýn inn í ýmislegt sem ekki er endilega talað mikið um í endurminningum karla frá þessum tíma, til dæmis meðgöngu og fæðingu, brúðkaupssiði, matargerð og almennt heimilislíf. Gyða eignaðist sjö börn á þessu tímabili, þar af sex á Íslandi. Sérstaklega er frásögnin af fyrstu fæðingu hennar áhrifarík, en þá var hún tiltölulega nýkomin til landsins. Það var engin lærð ljósmóðir á Austfjörðum og meira en 100 kílómetrar í næsta lækni. Sóttar voru tvær gamlar konur til að sitja yfir henni og þær báðu bænir við rúmstokkinn í tvo sólarhringa, en við og við „komu þær með einhverjar ráðleggingar, sem mér sýndust ólíklegri en svo, að farandi væri eftir þeim, og hjákátlegri en svo, að ég vilji tilgreina þær hér“. (26) Í ofanálag fékk hún stálma sem kunnugir menn reyndu að lækna á svipaðan hátt; með sálmasöng.

Teikning af klæðaburði Íslendinga
úr ferðabók Ebenezers Henderson.

Af þessu má sjá að líf Gyðu á Íslandi hefur ekki alltaf verið dans á rósum. Af börnunum sjö sem hún eignaðist missti hún tvö og þurfti að láta nokkur hinna frá sér, sum tímabundið en önnur í lengri tíma. Því er sérstaklega vel lýst í endurminningunum hvað öll ferðalög voru erfið, hættuleg og gríðarlega tímafrek og þrátt fyrir móðursýki sína og taugaveiklun virðist Gyða hafa verið ótrúlega hörð af sér. Það er enda staðfest í ferðabók guðsmannsins Ebenezers Henderson, sem skrifaði sínar eigin endurminningar frá Íslandi og dúkkar óvænt upp í bók Gyðu, en þau hittust við Mývatn þar sem Gyða og fjölskylda hennar voru á erfiðu ferðalagi norðurleiðina að flytjast búferlaflutningum til Eyrarbakka. Henderson aðstoðaði Gyðu við að búa um lærbrot barnungrar dóttur hennar sem hafði dottið af hestbaki fyrr um daginn, með heimatilbúnum spelkum úr hertu sauðskinni. Henderson var „alveg forviða á því, hve hugrökk hún var“. (121)

Fleiri kunnuglegir einstaklingar úr Íslandssögunni koma fyrir, svo sem Bjarna-Dísa og Jörundur hundadagakonungur, en það kom mér í opna skjöldu hversu mikil örvænting virðist hafa gripið dönsk sýslumannshjón eins og Gyðu og Þórð við fréttirnar af valdaráni Jörundar, sem hefur frekar verið fjallað um í gamansömum tóni í sögunni síðan. Þau voru allt eins að búa sig undir að vera tekin til fanga og flutt nauðug í útlegð til Vestmannaeyja.

Við græðum hins vegar örugglega á því sem lesendur að Gyða skuli hafa verið útlendingur á Íslandi, enda glöggt gests augað og allt það. Sérlega falleg fannst mér þessi frásögn hennar af því þegar hún kemur ríðandi til vina sinna á Íslandi, ólétt í miðjum vöruskorti Napóleonsstyrjaldanna, í von um að geta fengið hjá þeim svolítið af kaffi og sykri:

„Enginn átti á mér von, og þeim mun betur var mér fagnað. Þau sögðu okkur, að ég hefði „sótt að þeim“, þ.e.a.s.: meðan ég var á leiðinni og hugurinn var hjá þessum vinum mínum, setti að þeim óróleika, þrá eftir einhverju fjarstöddu, hugboð um eitthvað óvenjulegt, er boðaði þeim komu kærs vinar. „Aðsóknir“ eru þannig samúðaráhrif á sálina frá fjarverandi fólki, og enginn Íslendingur mun víst neita, að þær eigi sér stað.“ (61)

Viktor Bloch er öllu tilgerðarlegri í sinni nálgun á íslenska siði, enda veit ég ekki hvort hann kom nokkurn tímann til Íslands. Framarlega í bókinni er frásögn af íslenskum brúðkaupssiðum sem hefur greinilega gengið alveg fram af honum. Það tíðkaðist semsé að brúðurin gengi til rekkju með vinkonum sínum og brúðguminn kæmi svo þangað með nokkrum öðrum karlmönnum og þeir byrjuðu að bjóða í að fá að sofa hjá brúðinni. Vinkonur brúðarinnar ákváðu hvenær nógu hátt var boðið, og var það auðvitað boð brúðgumans. Boðsféð varð svo séreign konunnar í hjónabandinu.

Þetta þótti Viktori Bloch greinilega ekki mjög dannað: „Til þess að færa ekki þennan einkennilega sið til verra vegar – hann tíðkast ekki á Suðurlandi, að því að ég bezt veit – þarf auðvitað að líta á hann frá sjónarmiði Íslendinga. Og þá mun það ekki vekja neina furðu, að hann fer venjulega fram með mestu siðsemd og góðri reglu. Þó að hann mundi engan veginn eiga við hjá oss, sízt meðal menntaðs fólks, sem svo er nefnt, þá er hann í alla staði sæmilegur í augum Íslendinga og laus við að valda hneyksli. Hvernig hefði það ella mátt verða, að hann væri hafður um hönd, þegar brúðguminn var prestur og brúðurin sýslumannsdóttir? Þegar þess er gætt, hve snoturlega og hátíðlega heillaóskaljóðin eru sungin, með dimmri rödd og undir þunglyndislegum norrænum lögum, virðist það ekki heldur geta komið til mála, að hér sé verið að fara með gjálífis glens eða ósiðsamlegt hispursleysi“. (21)