Merkingarþrungnar tinnuflísar og gjall

Ég flissaði dálítið yfir þeirri yfirlýsingu á bakkápu Vínlandsdagbókar Kristjáns Eldjárn að hún hefði ekki verið gefin út fyrr en núna í haust vegna þess að Kristjáni hafi þótt efnið „viðkvæmt og hæfilegt að bíða í 50 ár“ – halló, Davíð Stefánsson frá Fagraskógi. En þótt þorri lesenda myndi sennilega ekki lýsa þessari fimmtíu ára gömlu dagbók þjóðminjavarðar frá fornleifauppgreftri á Nýfundnalandi sem æsilegri afhjúpun hættulegra leyndarmála er hún samt ansi áhugaverð og fjallar, eins og Adolf Friðriksson talar um í eftirmála, ekki síst um það hvernig vísindaleg þekking verður til og þá pólitísku og persónulegu togstreitu sem þar kemur gjarnan við sögu.

Dagbókin er skrifuð á mánaðartímabili sumarið 1962, en þá hélt Kristján Eldjárn ásamt þremur öðrum íslenskum vísindamönnum til L´Anse aux Meadows á Nýfundnalandi til að taka þátt í uppgreftri með norska ævintýramanninum Helge Ingstad og konu hans, fornleifafræðingnum Anne Stine Ingstad, en þau töldu sig hafa fundið þar minjar norrænna manna – og ekki bara einhverjar minjar heldur sjálft Vínland hið góða. Það hafði komið Helge Ingstad á óvart þegar hann heimsótti staðinn fyrst „hve vel allir staðhættir féllu að frásögninni um komu Leifs heppna til Ameríku“, segir Adolf Friðriksson.

Í eftirmála Adolfs er saga kenninga um norræna arfleifð í Norður-Ameríku rakin og sú víkingarómantík og þjóðernissköpun sem þar lá oft að baki. Það skiptir máli hver á sína arfleifð og sinn uppruna hvar. Mikil togstreita ríkti til að mynda milli Norðmanna og Dana í „kapphlaupinu um fund Vínlands“ og Helge Ingstad (sem hafði átt vægast sagt skrautlegan feril og meðal annars verið settur yfir skammlífa nýlendu kennda við Eirík rauða sem hinn alræmdi Vidkun Quisling stofnaði á Grænlandi um 1930) átti í harðvítugum deilum við danska fornleifafræðinga (og reyndar fleiri) um mikilvægi fundarins í L´Anse aux Meadows.

Helge Ingstad í fullum skrúða á yngri árum

Það voru ekki bara þessar fræðilegu og pólitísku deilur sem gerðu andrúmsloftið við uppgröftinn rafmagnað. Kristján Eldjárn var frumkvöðull í þeirri viðhorfsbreytingu um miðja 20. öld að hætt var að einblína á Íslendingasögurnar sem hið eilífa viðmið íslenskrar fornleifafræði, en Vínlandsleiðangur Helge Ingstad var norsk útgáfa af þessari sögubundnu afstöðu. Dagbók Kristjáns lýsir óþægilegri aðstöðu hans þar sem hann sinnir uppgreftri í krummaskuði á Nýfundnalandi undir stjórn þessa yfirgengilega kappsama manns sem er þess fullviss að hann hafi loksins fundið Vínland, þverneitar að taka mark á nokkrum vísbendingum um að svo sé ekki og hefur uppi djarfar yfirlýsingar um fundinn í fjölmiðlum og bara almennt við hvern sem heyra vill. Í ofanálag hvarf Anne Stine Ingstad, aðalfornleifafræðingur uppgraftarins, óvænt á braut fljótlega eftir komu Íslendinganna og mennina vantaði sárlega sérfræðing í fornleifafræði svæðisins til að skera úr um ýmis vafamál – en í huga Helge Ingstad virðast fá mál hafa verið vafamál.

Dagbókin sjálf er frekar látlaus og hógvær í lýsingum og stíl, af og til á Kristján í samræðum við heimamenn, lýsir hroðalegum flugnabitum og hitasvækju eða skrifar heim, annars er hugur hans við uppgröftinn sjálfan og hin erfiðu samskipti við Ingstad. Dagbókarfærslurnar gefa ágætis innsýn í daglegt líf fornleifafræðingsins við uppgröft og þá gríðarlegu merkingu sem tinnuflísar og gjall geta haft í réttu samhengi.

Það er fjölskylda Kristjáns Eldjárn sem stendur að útgáfu bókarinnar í samvinnu við Þjóðminjasafnið, Fornleifastofnun og Forlagið, en hún er sérstaklega vönduð og vel úr garði gerð. Eftirmáli Adolfs Friðrikssonar er bæði fróðlegur og skemmtilegur og setur dagbók Kristjáns í nauðsynlegt samhengi. Aftan við dagbókarfærslurnar er að finna gagnlegan orðalista um helstu fornleifafræðihugtök. Þar eru jafnframt blaðaúrklippur og fréttatilkynningar frá heimkomu Íslendinganna, sem sýna vel hversu varkárir þeir reyna að vera gagnvart Helge Ingstad í yfirlýsingum sínum þrátt fyrir að þurfa jafnframt að standa vörð um eigin fræðilegu sannfæringu og heiður. Bókin er smekkfull af fallegum ljósmyndum af umhverfinu á Nýfundnalandi og starfinu við uppgröftinn. Kápuna prýðir sérlega fín ljósmynd af Kristjáni með nýfundinn eskimóalampa – mér þykir Kristján raunar hafa verið áberandi smart í tauinu á Nýfundnalandi, svona sixtís fræðimannstýpa með dass af skógarhöggsmanni.