Árið 2010 er haldið upp á að sextíu og fimm ár eru síðan fyrsta bók Tove Jansson um múmínálfana og vini þeirra kom út. Bókin heitir Småtrollen och den stora översvämningen en þar birtust í fyrsta skipti opinberlega Múmínsnáðinn og mamma hans. Þau voru í fyrstu dálítið grannleitari en síðar varð en viðkunnanlegu mæðginin eru að öðru leyti sjálfum sér lík. Ári síðar, eða 1946, kom síðan út það verk sem er frumgerð bókarinnar sem við köllum Halastjörnuna en hún hét upphaflega Kometjakten. Skömmu síðar breytti höfundurinn henni dálítið og þá fékk hún nafnið Mumintrollet på kometjakt en árið 1968, eftir endurbætur, varð titill bókarinnar Kometen kommer.
Tove Jansson fæddist í Helsingfors 1914 og lést árið 2001. Hún starfaði sem myndlistarkona og rithöfundur í yfir sjötíu ár. Tove hóf ferilinn formlega árið 1928, þá fjórtán ára, sem myndskreytir í tímariti og fyrstu skopteikningarnar birti hún fimmtán ára. Nítján ára átti hún fyrst verk á sýningu en 1943 hélt Tove sína fyrstu einkasýningu, þá var hún byrjuð að skrifa stuttar sögur sem birtust í ýmsum tímaritum og árið 1945 birtist, sem fyrr segir, fyrsta múmínálfasagan í bókabúðum. Småtrollen och den stora översvämningen var gefin út samhliða í Stokkhólmi og Helsingfors. Bókin fékk engar sérstakar viðtökur og aðeins einn ritdómur birtist um hana en á eftir henni fylgdu Halastjarnan (1946) og Pípuhattur galdrakarlsins (1948) og eftir þá síðari má segja að höfundurinn hafi verið búinn að skapa sér rithöfundarnafn í Finnlandi og Svíþjóð. Á sjötta áratugnum varð Tove Jansson stór höfundur á heimsvísu, myndabækur um múmínálfana komu út í Englandi, bækurnar komu síðan út ein af annarri í ýmsum löndum, sett voru upp leikrit um múmínálfana á Norðurlöndum og snemma var hugmyndafræði og heimspeki þessara verka rædd á menningarsíðum blaða jafnt sem í háskólum.
Múmínálfar í heimsstyrjöld
Tove leit alltaf fremur á sig sem myndlistarkonu en rithöfund og teikningar hennar eru órjúfanlegur hluti Múmínálfabókanna, myndir og texti eru alltaf samofin. Í Helsingfors var lengi gefið út pólitískt rit á sænsku sem hét Garm. Þar sló Tove fyrst í gegn sem skopmyndateiknari og segja má að hún hafi þróað stíl sinn á þeim vettvangi, en fyrir blaðið vann hún í fimmtán ár. Á heimsstyrjaldarárunum teiknaði hún myndir af illilegum Hitler og grimmilegum Stalín, hún var stundum ritskoðuð og þótti vera beittasti skopmyndateiknari Finnlands. Það var í fyrrnefndu tímariti sem múmínálfur birtist fyrst opinberlega en þá hét hann Snork. Þetta var árið 1943. Þessi vera varð eins konar vörumerki Tove, hún merkti teikningar sínar með litlum múmínálfi. Þegar þarna var komið sögu var múmínálfurinn með mjórra nef en seinni tíma fígúrurnar, eyru í spíss og langt skott. Mumintrollets underliga resa kallaði Tove Jansson fyrstu múmínálfafrásögnina í minnisblöðum sínum árið 1944. Hún skrifaði hana þegar vetrarstríðið geysaði 1939-1940, Finnland var í höndum Sovétríkjanna og Stalín var hinn ógnandi einræðisherra. Í þessari bók eru múmínsnáðinn og mamma hans í leit að heimili fyrir veturinn. Á ferð sinni rekast þau á lítið „barn“ sem er sá sem seinna fékk nafnið Sniff eða Snabbi og þar með fer fjölskyldan að myndast. Pabbinn er horfinn og óvíst hvort hann sé týndur, á lífi eða einfaldlega stunginn af. Sundrun fjölskyldunnar, leit að heimili og þrá eftir öruggum samastað einkennir söguna. Sem fyrr segir er þessi fyrsta múmínálfasaga skrifuð í miðri heimsstyrjöld og hún lýsir í raun sundraðri fjölskyldu á stríðstímum, það er kalt og múmínálfana vantar skjól yfir höfuðið. Þetta fyrsta handrit af sögu um múmínálfa sendi Tove til forlags en bókin kom ekki út fyrr en töluvert seinna eða 1945. Sagan hafði þá þróast og hét sem fyrr segir Småtrollen och den stora översvämningen Þarna fæðist múmínsnáðinn sem bókmenntapersóna í texta og mynd. Orðið mumintroll eða múmínálfur hafði þó lengi verið til í orðaforða fjölskyldunnar. Tove sagði það komið frá sænskum móðurbróður sínum sem kom að henni sem krakka að næla sér í mat úr búrinu og varaði hana við múmínálfi sem byggi á bak við ofninn og kæmi fram og nuddaði snoppunni við fæturna á henni ef hún væri að þvælast um í búrinu og stela. Fyrsta múmínálfabókin er eins konar sköpunarsaga. Mamman og sonurinn leita að stað til að búa á yfir veturinn, pabbinn er einhversstaðar á ferð með hattíföttunum og fram kemur að múmínálfarnir liggja í dvala frá því í nóvember og fram í apríl, sem er afar hentugt þar sem þeir eru lítið fyrir kulda og myrkur.
Hamfarir og heimspeki
Múmínmamman er frá upphafi lykilpersóna í bókunum um múmínálfana. Hún heldur í alla þræði og í fyrstu bókinni passar hún múmínbarnið sitt, tekur Snabba að sér og bjargar læðu með kettlinga sem lent hefur í flóðbylgju. Persónueikenni hennar eru góðmennska og jafnaðargeð, gestrisni og örlæti, allir eru alltaf velkomnir í múmínhúsið. Fyrstu bókinni lýkur á því að mamman leiðir soninn inn í múmínhúsið og allt fellur í ljúfa löð. Þegar þessi fyrsta múmínálfabók kom út var Tove sem fyrr segir þekktur listamaður í Helsingfors. Hún sagði síðar frá því að það hefðu verið hinir hryllilegu stríðstímar sem hefðu fengið sig, sem leit í raun á sig sem myndlistarmann, til að byrja að skrifa lengri sögubækur. Í stríðinu féllust henni á tímabili hendur við myndlistarsköpunina. Sögurnar um múmínálfana buðu upp á annars konar tjáningu en myndlistin, það var hægt að túlka vonir og drauma, örvæntingu og depurð, aðskilnað og sameiningu betur í texta en mynd. Á vissan hátt var veröld múmínálfanna heimur sem gott var að flýja til þegar stríðið geysaði, veruleikaflótti inn í barnalegan heim þar sem hlutirnir voru í jafnvægi, leið til að láta sig dreyma um aðra og betri veröld en stríðsveruleikann sem hún skrifaði mikið um og lýsti í beittum teikningum í tímaritinu Garm. En sögurnar um múmínálfana eru samt miklu stærri vettvangur en ætla má við fyrstu kynni. Í bókunum er mikið um flóttamenn, heimilislausa og ýmiss konar hamfarir. Hamfaraþemun endurtaka sig í sífellu í bókunum. Í grunninn höfum við fjölskyldu sem lifir í fallegum dal í friðsamlegum heimi. Þetta er dásamleg veröld þar sem íbúarnir lifa í sátt við náttúruna og sjálfa sig. Síðan birtist alltaf einhver ytri ógn sem veldur upplausn og tímabundinni ringulreið, persónurnar fara á flandur og týna hver annarri, lenda í ævintýrum og síðan leysist úr öllu með einhverjum hætti í lok hverrar bókar. Þeir sem hafa lesið bækurnar um múmínálfana sem hafa komið út á íslensku þekkja þetta vel. Í Örlaganóttinni kemur flóðbylgja og múmínfjölskyldan og vinir þeirra neyðast til að leggja á flótta, þau sundrast, nokkur þeirra setjast að í fljótandi leikhúsi og síðan finna þau smám saman hvert annað og rata heim. Í Vetrarundrum í Múmíndal eru vetrarhörkurnar ógnin, í Eyjunni hans múmínpabba er tekist á við óblíð náttúruöfl og innri demóna og í Pípuhatti Galdrakarlsins eru það galdrar sem tengjast hatti og ógnvænlegur galdrakarl ásamt hinum ískalda Morra sem ógna íbúum Múmíndals.
Halastjarnan
Hamfaraþemað er frá upphafi augljóst í Halastjörnunni, sem er sú bók um múmínálfana sem kom út á eftir fyrstu bókinni. Halstjarnan var skrifuð 1945-1946. Í bókinni eru alvöru náttúruhamfarir yfirvofandi – heimsendir er á næsta leiti! Upphafleg gerð Halastjörnunnar hefst með dularfullum og biblíulegum táknum – maurum og máfum sem mynda stjörnu með hala. Vísað er í Gamla testamentið, spádómar opinberast um að senn muni hamfarir bresta á. Í fyrsta kafla þeirrar gerðar bókarinnar sem til er á íslensku brestur á óveður og í öðrum kaflanum kemur í ljós að heimsendir er í nánd. Dularfullur grámi leggst yfir allt; himinninn, trén, húsið, allt er orðið grátt og ömurlegt. Síðan kemur í ljós að von er á halastjörnu sem mun rekast á jörðina á ákveðnum degi og ákveðnum tíma. Í Halastjörnunni er Bísamrottan mikilvæg persóna. Bísamrottan bankar upp á í lok fyrsta kafla í miklu óveðri þar sem húsinu hennar hefur skolað burt. Það kemur hvergi fram í texta bókarinnar en hins vegar má sjá á myndinni af Bísamrottunni í hengirúminu að hún er að lesa bók eftir þýska heimspekinginn Osvald Spengler en bók hans um fall vestrænnar menningar Der untergang des Abendlandes kom út 1918-1922 og var mikið lesið rit á sínum tíma. Í myndasögu um Halastjörnuna sem kom út síðar sést allur titill þeirrar bókar. Bísamrottan fræðir múmínsnáðann rólega og yfirvegað um að jörðin sé að farast og segir ekkert hægt að gera í málunum, jörðin sé einfaldlega að farast, en hún segir líka frá geimrannsóknarstöð í Einmanafjöllunum þar sem prófessorar vinna í turni á hæsta tindi og skoða stjörnurnar. Múmínsnáðinn og Snabbi leggja af stað í ferð til Einmanafjallanna með það að markmiði að skoða geimrannsóknastöðina og fá að kíkja í stjörnukíkinn. Í Halastjörnunni kemur fram gagnrýni á einangraðan intellektúalisma (sem ákveðnir menn myndu líklega kalla kaffihúsaspeki) sem er stillt upp á móti gjörðum og praktískum framkvæmdum, því að láta verkin tala. Prófessorarnir í geimrannsóknastöðinni vita ekkert hvað muni gerast þegar halastjarnan rekst á jörðina og þeir hafa takmarkaðan áhuga á því. Þeir ætla bara að skrá atburðina mjög nákvæmlega. Tove hafði lesið töluvert af heimspekilegum verkum, hún hafði áhuga á heimspeki og átti á þessum tíma heimspekinginn Atos Virtanen sem kærasta, en hann er talinn er vera fyrirmynd Bísamorottunnar. Í Halastjörnunni sést augljóslega að verið er að gera gys að ákveðnum lífsskoðunum sem eru í nösunum á fólki. Bísamrottan lifir ekki eins og hún lærir, hún segir að sér finnist alveg óþarfi að láta hafa fyrir sér en þiggur samt allt sem henni er boðið og lætur í raun hafa mjög mikið fyrir sér. Hemúllinn sem safnar fiðrildum er önnur persóna sem vert er að gefa gaum. Hann er algjörlega einangraður í eigin heimi og sér veröldina í gegnum afar sjálfmiðaða og einangraða vísindastarfsemi sem gengur bara út á söfnun og flokkun. Þegar Snúður minnist á halastjörnuna er Hemúllinn viss um að hann sé að tala um einhverskonar fiðrildi en nennir ekki að hlusta og fer þegar hann áttar sig á um hvað er að ræða. Hann hefur bara áhyggjur af að lækurinn sem hann fer í fótabað í sé að þorna upp. Þegar athygli hans er vakin á einkennilegum lit himinsins, segir hann: „Mín vegna má himinninn vera hvernig sem hann vill, köflóttur eða mislitur eða hvað sem er. Ég horfi svo sjaldan á hann. Það sem veldur mér áhyggjum er að að þessi indælislækur minn er að þorna upp. Ef hann heldur svona áfram hætti ég að geta kælt fæturna í vatninu.“ Þannig kemur í Halastjörnunni fram beitt gagnrýni á einangraða fræðimenn sem sjá ekki út fyrir sjálfa sig og eigið fræðasvið og hafa enga heildarsýn eða áhuga á umhverfi sínu. Hetjur bókarinnar eru hins vegar þeir sem eru forvitnir um heiminn og vilja vita og skilja hvað sé raunverulega á seyði. Það eru Múmínsnáðinn, Snúður og Snabbi sem leggja upp í ævintýralega ferð til að kynna sér það sem raunverulega er að gerast og þeir lenda í allskonar hremmingum í ferðinni sem síðan endar vel eins og góð ævintýri.
Á ógnartímum atómsprengjunnar
Halastjarnan er algjörlega einstök sem barnabók. Lýst er heimsendaógn, gjöreyðing jarðar vofir yfir. Vel má hugsa sér halastjörnuna sem lýsir upp himinninn spegla atómsprengjuna sem féll í ágúst 1945, sem fyrr segir er bókin skrifuð á árunum 1945-1946. Það er miklu meiri depurð í Halastjörnunni en til dæmis í Pípuhatti galdrakarlsins sem kom út á eftir henni, þó að það sé vafasamt að halda því fram að Múmínálfabækurnar séu dapurlegar yfirleitt. Í Halastjörnunni er mikil lífsgleði þrátt fyrir yfirvofandi heimsendi. Og heimsendir brestur á í bókarlok. Múmínfjölskyldan leitar skjóls í helli og þau bera neðanjarðarsólarolíu, sem Snúður hefur fengið hjá hattíföttunum, á teppi sem hengt er fyrir hellismunnann. Halastjarnan kemur síðan brunandi og slær halanum í jörðina og morguninn eftir heimsendinn mætir múmínfjölskyldunni algjörlega nýr heimur í nýjum litum. Himinninn er blár, hafið sem var þornað upp er komið aftur, fiskarnir skríða upp úr holum og mávar koma fljúgandi yfir sjóndeildarhring. Þau skríða út úr hellinum líkt og endurfædd.
En þrátt fyrir að í öllum Múmínálfabókunum séu náttúruhamfarir stöðug ógn við friðsældina og jafnvægið sem ríkir í Múmíndal er raunveruleg hætta auðvitað aldrei á ferð. Halastjarnan er þrátt fyrir allt líka dæmigert ævintýri þar sem hetjan fær verkefni upp í hendurnar, gengur í gegnum hremmingar og þarf að horfast í augu við ógnir og svartnætti en sigrar allar hættur og snýr aftur sem sigurvegari. Í Halastjörnunni er Múmínsnáðinn, hinn sextíu og fimm ára gamli unglingur, í hlutverki hetjunnar.
Þórdís Gísladóttir
Heimildir:
Jansson, Tove: Halastjarnan. Steinunn Briem Þýddi. Setberg, Reykjavík 1971.
Westin, Boel: Tove Jansson – Ord, bild, liv. Schilts, Finnlandi 2007.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli