Af hestinum Gusti, baldursbrám, fagurfíflum og fleiru

Nabokov að störfum

Margir lesa aðallega þýddar bækur en fæstir velta því sennilega mikið fyrir sér hversu mikil vinna getur legið að baki einni þýddri bók. Margtyngdur höfundur og fiðrildasafnari, Vladimir Nabokov, sagði víst að þýðing væri the slow journey at night from one village to the next with only a candle for illumination (þýðið þetta ef þið nennið) og margir minni spekingar hafa tjáð sig um þýðingar og haft margar og misjafnar skoðanir.

Ég heyri fólk oft segja að það vilji helst lesa bók á frummálinu (það er að segja ef það er slarkfært í því máli) en ef ég get valið kýs ég sjálf oft að lesa bók á því tungumáli sem ég kann best. Að hluta til má kannski kenna um leti, en ef ég á kost á íslenskri þýðingu sem ég held að sé þokkaleg þá sé ég yfirleitt enga ástæðu til að lesa bók á einhverju máli sem ég kann ekki eins vel og íslensku.

Ég hef tekið námskeið í þýðingafræðum og vinn sjálf töluvert við að þýða og hef velt þýðingum og því vali sem maður er alltaf að gera sem þýðandi, heilmikið fyrir mér. Maður kemst auðvitað ekkert hjá því að setja fingraför sín á þann texta sem maður þýðir, sem þýðandi þarf maður alltaf að vera að velja orð og hugtök*. Það eru allskonar skólar í gangi í bókmenntaþýðingum, sumir vilja að þýtt sé sem nákvæmlegast eftir frumtextanum en aðrir vilja að fagurfræði málsins sem þýtt er yfir á sé látin ráða. Svo vilja sumir staðfæra og aðrir ekki og höfundar hafa líka misjafnar skoðanir á hvernig þeir vilja láta þýða verk sín, sumir höfundar vinna með þýðendum á meðan aðrir vilja bara að þýðandinn sjái alfarið um sína vinnu. Ég man að þegar Slavoj Žižek var með fyrirlestur í Háskóla Íslands sagði hann eitthvað í áttina að því að hann vildi gjarna að þýðendur „bættu“ texta hans ef þeir gætu, hann hefði orð á sér fyrir að skrifa ruglingslegan texta en að það væri hans vandamál og að hann vildi koma ákveðnum hlutum til skila og þess vegna yrði hann glaður ef þýðendur „löguðu“ bækurnar hans. Þýðendur lenda líka stundum í því að þurfa að laga texta, stundum sér maður að eitthvað er ekki rétt (þetta á sérstaklega við um nýjar bækur, stundum slæðast inn villur sem eru leiðréttar þegar bækur eru endurprentaðar) og stundum fær maður senda pósta með beiðnum um að einhverju sé breytt í þýðingu, einhver lesandi eða höfundurinn sjálfur hefur þá kannski rekist á eitthvað sem betur má fara.

Þegar við vinkona mín vorum börn ergðum við okkur mikið á titlum á bókunum um hestinn Gust, sem okkur fannst alveg ómögulegir. Til dæmis fór titillinn Gustur - og síðan kom stórhríðin alveg gríðarlega í taugarnar á okkur, ekki síst vegna þess að við sáum að bókin hét Fury and the white mare á frummálinu. Þetta titlamál er sérstök pæling í þýðingum. Stundum er algjörlega augljóst að þýða bara titil bókar beint en stundum finnst manni það ekki ganga upp einhverra hluta vegna og það þarf að finna nýjan titil. Útgefendur hafa líka skoðanir á titlum bóka, þeir vilja auðvitað selja bækurnar, titill sem gengur í lesendur í einu landi getur verið álitinn ómögulegur í sölulegu tilliti á öðru málsvæði. Svo eru dæmi um að titill sé vísun í eitthvað, t.d. alþekkt dægurlag, í heimi frummálsins og þá getur verið algjörlega tilgangslaust eða mjög kjánalegt að þýða hann beint.

Bellis perennis

Ég er hálfnuð með sænska glæpasögu eftir Kristinu Ohlsson sem heitir Baldursbrár í íslenskri þýðingu. Þó að ég þýði sjálf úr sænsku þá finnst mér ágætt að lesa stundum annarra þýðingar úr því máli þó að ég eigi til að gleyma mér við að velta fyrir mér hvernig þetta eða hitt sé á frummálinu og hvers vegna þýðandinn velji að þýða það svona eða hinsegin. Þetta titlamál varð mér hugleikið í sambandi við Baldursbrár vegna þess að ég er áhugamanneskja um gróður og garðyrkju og finnst gaman að velta fyrir mér heitum blóma (og skordýra). Bókin heitir nefnilega Tusenskönor á sænsku og það vill svo til að ég veit að tusenskönor eru ekki baldursbrár heldur fagurfíflar. Tusensköna eða fagurfífill heitir Bellis perennis á latínu en baldursbrá heitir Matricaria maritimum eða Tripleurospermum maritimum, á sænsku er sú fyrrnefnda kölluð kustbaldersbrå en sú síðarnefnda einfaldlega baldersbrå. Oft skiptir svona lagað engu máli og ég hélt í fyrstu að líklega hefði bara þýðandanum fundist fallegra að kalla bókina Baldursbrár en Fagurfíflar. En hafandi lesið helming bókarinnar held ég að þetta sé byggt á misskilningi. Mér finnst það nefnilega skipta dálitlu máli varðandi túlkun bókarinnar um hvaða blóm er að ræða, þó þetta teljist ekkert lykilatriði. Snemma í bókinni er minnst á tusenskönor/fagurfífla og ég sé ekki betur, eftir lestur hálfrar bókar, en að þetta sé eitthvað sem lesandi má gjarna velta aðeins fyrir sér (ég útiloka ekki að baldursbrár komi fyrir síðar í bókinni í einhverju samhengi en mér er það til efs). Hins vegar gæti málið snúist um að ef maður myndagúgglar orðið tusenskönor þá fær maður upp myndir af bellis perennis, en sú planta er ansi lík baldursbrá svona við fyrstu sýn (þ.e.a.s. ef maður er ekki amatörplöntufræðingur). Að sjálfsögðu er ég búin að finna ýmislegt annað í þessari bók sem ég hefði valið að þýða öðruvísi en gert er, eins og ég sagði þá setja þýðendur fingraför sín á eigin þýðingar og ég er örugglega sérlega tippilsinna þegar um er að ræða þýðingar úr sænsku. Sem dæmi get ég nefnt að ég hefði ekki þýtt Utvandrarna eftir Vilhelm Moberg sem Útflytjendurna, eins og gert er á bls. 18, heldur Vesturfarana eins og ég tel að hefð sé fyrir í íslensku. Annars er þessi (hálflesna) bók alveg ágæt og ég mæli með henni fyrir spennuþyrsta glæpasagnalesendur.

Þýðingar eru ekki hálaunastarf og ansi oft unnar í tímahraki og af misnákvæmri manneskju með gyllinæð eða bakverk. Þess vegna skiptir miklu máli að vel sé lesið yfir og oft hafa einhverjir snillingar, nafngreindir og ónafngreindir, bjargað mér frá því að komast fáránlega klúðurslega að orði eða hreinlega gera mig að fífli í þýðingum. Ég ætla ekki að nefna nein dæmi, ég legg mig fram um að gleyma slíku, en svona áður en ég set punkt og fer að þýða þá ætla ég að nota tækifærið og þakka glöggum yfirlesurum og prófarkahetjum fyrir sín mikilvægu og hljóðlátu störf.

* Nú rifjast skyndilega upp fyrir mér að einu sinni lenti ég næstum í því að þýða slagorð fyrir IKEA úr sænsku á íslensku. Ég man ekki hvernig slagorðið var á sænsku en ég stakk upp á að það yrði IKEA - tákn smálenskrar ráðdeildarsemi, þessu var hafnað á þeim forsendum að fólk skildi ekki orðið ráðdeildarsemi, segir það kannski eitthvað um Íslendinga?