Brennandi ástarbréf til Söru Stridsberg

Sara Stridsberg

Fyrir ellefu árum síðan – hér má skjóta inn upphrópun að eigin vali um það hve tíminn líður – skrifaði Þórdís Gísladóttir blogg á þessa síðu um skáldsöguna Drömfakulteten eftir sænska rithöfundinn Söru Stridsberg. Hún kom út árið 2006 og fékk Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs árið 2007. Þórdís tók fram í pistli sínum að bókin hefði því miður ekki verið þýdd á íslensku og það hefur, því miður, ekkert breyst. Önnur skáldsaga eftir Stridsberg kom reyndar út í íslenskri þýðingu hjá Bjarti fyrir tveimur árum undir hinu þjála nafni Beckomberga-geðsjúkrahúsið og það er óhætt að mæla með henni, hún er virkilega fín. Stridsberg sjálf hefur komið til Íslands og lesið upp oftar en einu sinni; lestur hennar á Bókmenntahátíð í Reykjavík árið 2011 var eftirminnilega góður. 

Allt frá því ég heyrði fyrst um skáldsöguna Drömfakulteten hefur hún kallað á mig, enda fjallar hún um Valerie Solanas sem fræg er fyrir karlhatandi manifestó sitt SCUM, sem ég þýddi fyrir mörgum árum á íslensku og kom út undir nafninu SORI. (Það hefur lengi verið á dagskrá hjá mér að endurskoða þessa ungæðislegu þýðingu mína og gera hana aðgengilega á netinu, vonandi kem ég mér að því áður en mjög langt um líður.) Ákall skáldsögunnar var hins vegar eðli málsins samkvæmt á sænsku og ég er svo ókúltíveraður plebbi að hana get ég ekki lesið mér til ánægju. Nú hefur bókin loksins verið þýdd á ensku undir titlinum The Faculty of Dreams, var meðal annars á langa tilnefningalistanum til Man Booker-verðlaunanna í fyrra, og það er komið eintak á Borgarbókasafnið í Grófinni; var mér þá ekkert að landbúnaði að vinda mér í lesturinn. Í stuttu máli sagt elskaði ég bókina svo mikið að ég finn mig knúna til að skrifa systurblogg við færslu Þórdísar frá 2009 og vekja athygli annarra ó-sænskumælandi lesenda á verkinu. 

Konan sem skaut Andy Warhol

Í upphafi bókarinnar Drömfakulteten eða Draumadeildin eftir Söru Stridsberg, frá 2006*, liggur aðalpersónan deyjandi úr lungnabólgu á subbulegu hóteli í melluhverfi í San Fransisco og þar finnur starfsfólk hótelsins hana síðar látna. Þessi aðalpersóna er herskái femínistinn Valerie Solanas sem fæddist 1936 og dó 1988. Solanas var lesbísk listakona sem bjó lengst af í New York og sá aðallega fyrir sér með því að selja líkama sinn. Hún er frægust fyrir að hafa skotið á listamanninn Andy Warhol í New York árið 1968 en hann særðist illa og lifði atburðinn naumlega af. Fræg ljósmynd sýnir Andy Warhol ári eftir skotárásina, hann hefur dregið skyrtuna sína upp og örin eftir skotsárin sjást vel. Um þetta var síðar gerð bíómyndin I shot Andy Warhol, þar sem Lily Taylor lék Valerie.

Ári fyrir skotárásina skrifaði Valerie Solanas SCUM-yfirlýsinguna, en hana þýddi Sara Stridsberg á sænsku og fékk þá hugmyndina að skáldverkinu. SCUM er skammstöfun fyrir Society for Cutting Up Men. Yfirlýsinguna hef ég ekki lesið en hún er að því er ég best veit sorglegur og klikkaður reiðilestur þar sem Valerie Solanas útmálar karlkynið sem fullkomlega óþarfa tegund á lægra þróunarstigi en kvenkynið og lætur sig dreyma um veröld fulla af konum. Sara Stridsberg segir þennan texta bæði vera sanngjarnasta og ósanngjarnasta femínistatexta sem skrifaður hefur verið, einskonar pólitíska satíru sem er róttækt uppgjör við karlasamfélagið. Ýmsir aðrir hafa hins vegar túlkað SCUM-yfirlýsinguna sem blóði drifna orðræðu geðveikrar og öfgafullrar manneskju.

Valerie Solanas í bók Söru Stridsbergs (og sjálfsagt hefur það líka átt við um hina raunverulegu Valerie) er merkileg kona sem alltaf er á mörkum þess að tortíma sjálfri sér og gerir það síðan að lokum. Bókin hefst sem fyrr segir á dauða Valerie en síðan er flakkað fram og aftur um líf hennar. Þarna er fullt af klámi og grófu ofbeldi og kafað er í sálardjúp konu sem auðvelt er að skilgreina sem geðveika. Þótt Valerie hafi verið til, er alls ekki hægt að flokka verkið sem ævisögu. Fremur er um að ræða fantasíu höfundarins um líf Valerie Solanas sem elst upp í Georgíu hjá hlýrri en ábyrgðarlausri móður sem hefur Marilyn Monroe sem fyrirmynd. Í barnæsku er hún misnotuð kynferðislega, á unglingsárum flækist hún um og selur sig, hún fær styrk til háskólanáms og kemst á sjöunda áratugnum inn í listamannakreðsa í Verksmiðju Andy Warhol. Sem fullorðin starfar hún á kynlífsmarkaðinum í New York og hún deyr fyrir aldur fram, alein á hóteli í San Fransisco. Við skrif bókarinnar heimsótti Sara Stridsberg vændishótel í Bandaríkjunum og hún hefur einnig starfað í kvennaathvarfi í Stokkhólmi og sækir í þá reynslu þegar hún skrifar hvassa sögu, raunsæja, draumkennda og sorglega, sem líkt og margar góðar skáldsögur vekur til umhugsunar, kveikir óvænt ljós og kastar skuggum í ýmsar áttir.

Form og bygging bókarinnar er nokkuð sérstakt. Sumir kaflar eru eintóna og ljóðrænir aðrir leiftrandi og hressilegir. Þarna skiptast á samtöl aðalsöguhetjunnar við geðlækni, móður sína, ástkonu og fleiri persónur og einnig við höfundinn eða frásagnarröddina, sem stundum ávarpar aðalsöguhetjuna. Gagnrýnandi Dagens Nyheter sagði Söru Stridsberg bæði takast að sýna kalda skarpskyggni og skrifa texta sem minnir á brennandi ástarbréf. Oft er sögusviðið geðveikrahælið þar sem Valerie Solanas er vistuð gegn vilja sínum eftir morðtilraunina, einnig er réttarhöldunum yfir henni lýst, en þess á milli er flakkað til baka til æsku hennar eða fram til síðustu stundanna á hótelherberginu. Lesandanum er auðvitað ljóst að höfundurinn er að skálda en margt er þó byggt á heimildum um líf Valerie.

Margir segja Söru Stridsberg hafa markað sér stað sem einn af áhugaverðustu nútímahöfundum Svía. Frásagnartækni og tungumál hennar eru ákaflega grípandi. Draumadeildin hefur sérstakan og óvenjulegan hljóm. Valerie Solanas bókarinnar er vissulega margslungin og mótsagnakennd persóna og sagan fjallar um sorg og niðurlægingu en þrátt fyrir tímaflakk og tíð stílskipti er textinn býsna liðugur og það leikur ferskur andblær á milli línanna.









* Bókin fékk Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs árið 2007 en hefur því miður ekki verið þýdd á íslensku.