A gruffalo! Whit, dae ye no ken?

Nýlega áskotnuðust mér óvæntur happafengur, tvær afar skemmtilegar barnabækur. Aðra þeirra hafði ég reyndar lesið áður en á öðrum tungumálum. Þetta voru bækurnar "The Gruffalo" og "The Gruffalo's Wean" eftir Juliu Donaldson og Axel Scheffler - á skosku.

Mörg börn og foreldrar þekkja bækurnar um the Gruffalo, sem í skemmtilegri þýðingu Þórarins Eldjárn heitir Greppikló. Greppikló er skrítið og skemmtilegt skrímsli sem kemst í kynni við brögðótta mús. Eftir fyrri bókinni hefur verið gerð teiknimynd sem var sýnd í íslensku sjónvarpi fyrir einhverjum jólum síðan; ekki veit ég hvort myndin eftir seinni bókinni hefur verið sýnd hér en hún er allavega líka til.

Greppikló hefur líka komið út á rússnesku

Greppiklóarbækurnar eru ætlaðar ungum börnum og texti Juliu Donaldson sem er að mestu leyti í bundnu formi einkennist af rími og skemmtilegri hrynjandi. Myndirnar eftir Axel Scheffler eru fallegar, líflegar og uppfullar af húmor; líkt og Áslaug Jónsdóttir og félagar gera í skrímslabókunum vinsælu varpar textinn gjarnan óvæntu ljósi á myndirnar og öfugt. Lesandinn fær að sjá hvernig í pottinn er búið á undan persónum.

Skosku, eða Scots, má ekki rugla saman við skoska gelísku, sem er keltneskt tungumál sem u.þ.b. eitt prósent skosku þjóðarinnar talar. Scots er ýmist flokkað sem tungumál eða sem mállýska/afbrigði af ensku, sumsé skosk enska. Talið er að einn af hverjum þremur Skotum hafi vald á að tala skosku en mun fleiri skilja hana. Innan skoskunnar er svo hellingur af mállýskum og svæðisbundnum sérkennum. Eitthvað er enn gefið út af bókum á skosku og margir nútímahöfundar sem skrifa á ensku nota eitthvað úr skoskunni. Þegar leikrit eftir undirritaða var sett upp með skoskum leikurum var til dæmis önnur persónan þýdd yfir á skoska mállýsku á meðan hin talar "flatari" ensku. Í skosku (og skoskri ensku almennt) er fullt af orðum sem eiga meira skylt við íslensku og norræn mál en enskuna. Mér reyndist oft auðveldara að skilja skosku orðin heldur en enskum og bandarískum vinum mínum. Skoska er blæbrigðarík og það er einhver innbyggður húmor í málinu; ég á mjög skemmtilega bók þar sem safnað hefur verið saman vísum og leikjaþulum frá Skotlandi þar sem smellið rím og óvænt málnotkun eru á hverju strái.

Muriel Spark leiðréttir nokkrar rangfærslur

Lesendur kannast sennilega einhverjir við átakið „Að lesa bækur sem hafa verið lengi ólesnar í hillunum“. Ég endist oftast ekki mjög lengi í slíku átaki því um leið og ég er búin með fyrstu ólesnu bókina grípur einhver önnur bók athygli mína á bókasafni eða í bloggfærslu eða bara í hillunum hjá einhverjum öðrum. Ég byrjaði í svona átaki núna í september og náði að ljúka einni bók úr eigin hillum. Þessi bók var valin af algjöru handahófi, enda sjálfsævisaga rithöfundar sem ég hafði aldrei lesið neitt eftir áður, hinnar skosku Muriel Spark (1918-2006). Hún er þekktust fyrir skáldsöguna The Prime of Miss Jean Brodie, en eftir henni hefur verið gerð kvikmynd með Maggie Smith í aðalhlutverki.

Bókin, sem heitir því frekar tilþrifalitla nafni Curriculum Vitae, fjallar um fyrri hluta ævi Spark og lýkur um það bil sem hún er að byrja að gefa út bækur og geta sér nafn sem rithöfundur. Fram að því drífur ýmislegt á daga hennar. Hún ólst upp í Edinborg upp úr fyrra stríði, giftist kornung og flutti með manni sínum til Zimbabwe eða Rhódesíu eins og það hét þá (þar sem hún bjó skammt frá Doris Lessing, þótt þær kynntust ekki þá) og eignaðist son. Eiginmaður hennar reyndist veikur á geði og ofbeldishneigður svo hún fór frá honum og flutti aftur til Englands um það leyti sem seinni heimsstyrjöldin hófst, kom syni sínum fyrir hjá foreldrum sínum í Edinborg en vann sjálf fyrir sér við fjölbreytt störf í London. Hún skrifaði í fagtímarit um skartgripi, starfaði fyrir dularfulla áróðursskrifstofu sem hélt úti falskri þýskri útvarpsstöð með aðstoð flóttamanna, og var miðpunkturinn í dramatískum listrænum ágreiningi um módernisma sem ritstjóri ljóðatímaritsins Poetry Review og var loks rekin úr því starfi. Bókinni lýkur um 1960 en þá er Spark orðin rithöfundur í fullu starfi.

Ian Rankin: The Complaints

Það er ósanngjarnt að dæma bækur út frá því sem þær eru ekki. Klassískur ósiður en ósanngjarn. Stundum langar mann bara svo óskaplega til þess. Og svo ég komi mér strax að kvörtunarefninu: The Complaints, nýja skáldsagan eftir Ian Rankin hefur þann stóra galla að fjalla hvorki um Rebus né Siobhan.

Grunnupplýsingar fyrir þá sem ekki þekkja til: Í bókaflokknum um Rebus, rannsóknarlögreglumann í Edinborg, eru sautján skáldsögur auk þess sem hann birtist í einni nóvellu og nokkrum smásögum. Þegar líður á bókaflokkinn fær Siobhan, samstarfskona Rebusar, aukið vægi og í síðustu sögnunum er álíka mikið fjallað um hana og Rebus sjálfan. Skáldsögurnar gerast í rauntíma þannig að Rebus eldist með hverri bók og þar sem skoskum lögreglumönnum er skylt að láta af störfum þegar þeir verða sextugir var óhjákvæmilegt að Rebus færi á eftirlaun í hitteðfyrra. Staðreyndin hafði valdið mörgum kvíða og einn af fjölmörgum aðdáendum hafði meira að segja borið upp fyrirspurn í skoska þinginu um hvort ekki væri hægt að hækka eftirlaunaaldurinn svo að Rebus gæti haldið áfram störfum!

Ef einhverjir þekkja Rebus bara af sjónvarpsmyndunum sem hafa verið sýndar síðustu ár, þar sem Ken Stott leikur aðalhlutverkið, er rétt að nefna að þær eru beinlínis hræðilegar og gjörólíkar bókunum. Stundum efast ég um að nokkur sem vinnur við gerð þeirra hafi lesið bækurnar, þar með talinn handritshöfundurinn. Slökkvið endilega á sjónvarpinu ef þær verða oftar á dagskrá og takið ykkur frekar bækurnar í hönd.

Auðvitað er skiljanlegt að Ian Rankin hafi viljað nota tækifærið þegar Rebus þurfti að fara á eftirlaun til að komast upp úr hjólförunum og skrifa eitthvað allt annað, jafnvel þótt hann hafi verið búinn að byggja Siobhan svo vel upp sem persónu að borðleggjandi hefði verið að halda bókaflokknum áfram með hana sem aðalpersónu. Rankin er greinilega að nota nýfengið frelsi til að leika sér, sem er hið besta mál: hann skrifaði textann í teiknimyndasögu sem er nýkomin út, hann hefur skrifað líbrettó fyrir stutta óperu, og í fyrra kom út skáldsagan Doors Open sem er af nokkuð öðrum toga en Rebus-bækurnar þótt hún falli einnig í flokk glæpasagna. Þar er fjallað um listaverkarán og sagan er sögð frá sjónarhóli eins af þátttakendunum í ráninu. Bókin var alveg ágætlega heppnuð en samt biðu ófáir lesendur áreiðanlega eftir því mestalla bókina að Rebus birtist. (Ef ég man rétt sást hann reyndar í mýflugumynd en þá hófst bara ný bið eftir að hann birtist aftur.)

Tilfinningin um að Rebus eða Siobhan hljóti ávallt að vera rétt handan við hornið er ennþá áleitnari í nýju bókinni, The Complaints. Þar víkur sögunni aftur inn í lögregluliðið og þótt aðalpersónan, Malcolm Fox, sé yngri en Rebus, í betri tengslum við ættingja sína, hafi önnur áhugamál og ástundi heilbrigðari lifnaðarhætti, þá er þetta einnig samtímaskáldsaga um lögreglumann í Edinborg. Já og þótt Malcolm Fox sé þurr alki en Rebus hafi ekki hætt að drekka, þá er ítrekað gert að umtalsefni að það sé enginn leikur fyrir Fox að halda sig frá flöskunni þannig að óhætt er að segja að báðir eigi í vandræðum með áfengi. Þegar við bætist sívaxandi tilhneiging Fox til að fara á svig við reglurnar er samanburðurinn orðinn illhjákvæmilegur. Líkindin eru nógu mikil til að fjarvera Rebusar verður æpandi.

En það er nú sennilega sanngjarnt að víkja aðeins frá samanburðinum við Rebus og skrifa svolítið um bókina sjálfa.

Aðalpersónan í The Complaints heitir Malcolm Fox og hann starfar í innra eftirliti lögreglunnar, gætir þeirra sem eiga að gæta laga og réttar. Í byrjun bókarinnar er Fox beðinn að taka til athugunar löggu að nafni Jamie Breck og hann er rétt byrjaður að skoða málið þegar tilviljunin hagar því svo til að hann kynnist Breck persónulega. Kærasti systur Fox er nefnilega drepinn og Breck er meðal þeirra sem rannsaka morðið. Þeir verða brátt mestu mátar og Fox fyllist fljótt efasemdum um að tilefni sé til eftirlitsins. Þegar Fox lendir sjálfur undir eftirliti flækjast málin svo enn frekar og þráðunum milli persónanna sem koma við sögu fjölgar. Þótt Fox og Breck sé vikið frá störfum halda þeir áfram að rannsaka málin og smám saman fer Fox, maðurinn átti að gæta þess að öllum reglum væri fylgt, á svig við sífellt fleiri reglur.

Valdið til að greina rétt frá röngu, ástæður sem liggja að baki rannsókn mála og aðferðunum sem beitt er, auk spurningarinnar um hvort tilgangurinn helgi meðalið eru meðal umfjöllunarefnanna undir yfirborði bókarinnar. Þetta er allt gott og gilt. Samfélagslýsingin á líka ágætis spretti, í bakgrunni eru byggingasvæði með hálfbyggðum húsum þar sem framkvæmdir hafa stöðvast; það er víðar en á Íslandi sem framkvæmdagleðin varð skynseminni yfirsterkari. Sagan er því ekkert óáhugaverð en hún er ekki heldur sérlega spennandi og samsærisplottið reynist frekar langsótt.

Bókin er líka of litlaus til að umfjöllunin nái einhverri dýpt, til dæmis er textinn dauflegri en í bókunum um Rebus – svo þeim ósanngjarna samanburði sé haldið áfram. Í Rebus-bókunum leynir textinn á sér. Hann er einfaldur á yfirborðinu og virðist renna áreynslulaust - en það er hægara sagt en gert að skrifa svoleiðis. Rankin sýnir t.d. næma tilfinningu fyrir rythma sem er mikilvægur liður í því hvað andrúmsloftið í bókunum er sterkt. Textinn í The Complaints er alveg skikkanlegur en það neistar ekkert af honum.

Persónusköpunin er líka ófullnægjandi. Fox er ekki nógu spennandi persóna til að mig langi sérstaklega að lesa fleiri bækur um hann. Til að einhverrar sanngirni sé gætt í samanburðinum við Rebus er þó rétt að taka fram að því fór fjarri að Rebus stykki fullskapaður fram í fyrstu bók. Einn af stærstu kostum þess bókaflokks – og hluti af því sem gerði hann óvenjulegan – var einmitt hvernig hann batnaði eftir því sem á leið, andrúmsloftið varð magnaðra, persónurnar sífellt margbrotnari. Kannski getur Rankin þróað Fox og hinar persónurnar í The Complaints áfram á áhugaverðan hátt. En hann er ekki lengur nýr höfundur, kröfurnar hafa aukist og það er erfitt að sýna því þolinmæði að ný persóna þokist varla frá byrjunarreitnum.

The Complaints er þokkaleg bók en ekki meira. Ef Ian Rankin vill sætta aðdáendur sína við líf án Rebusar og Siobhan verður hann að gera betur og það fyrr en síðar.